حتماً شنیدید که میگویند "چرا قیمه هارو میریزی تو ماستا" یا "جدی میفرمایید" و یا "مامامیا ماماسیتا" امّا آیا یادتان هست اوّلین‌بار این جمله ها را کجا شنیدید؟ یا اصلاً به این فکر کردید که این جمله را اوّلین‌بار چه کسی استفاده کرد؟ واقعیّت این است که گوینده‌ی این جمله ها شناخته شده نیستند؛ امّا جملات‌شان از اشعار خیّام و باباطاهر و مولوی هم شناخته‌شده‌ترند. دلیل این ماندگاری چیست؟

کوتاه، ضربه‌زننده و موثّر. سه ویژگی که کمک می‌کند به‌جای اینکه منظورمان را در چند جمله بیان کنیم، با یک ضرب‌المثل خیلی کوتاه و موثّر بیان کنیم.

رسانه‌ی امروز ویژگی‌ ضرب‌المثل‌ها را با چاشنی عکس ترکیب کرده و با عنوان میم meme به مخاطب ارائه می‌کند. همانطور که ضرب‌المثل‌ها را می‌توان آینه‌ی فرهنگ یک ملّت دانست، ‌ امروزه میم‌های اینترنتی نیز تبدیل به ابزاری برای شکل‌گیری فرهنگ جامعه شده‌اند. مخاطبی که در دنیای اینترنت حوصله‌ی خواندن مقالات طولانی ندارد، به‌راحتی با میم‌ها ارتباط می‌گیرد. همین ارتباط باعث می‌شود که میم‌ها به شکلی ویروسی در شبکه‌های مجازی منتشر شوند.

میم‌ها نه‌تنها برای سرگرمی بلکه با ایجاد حسّ همذات‌پنداری در مخاطب می‌توانند مرجعی برای سبک زندگی باشند؛ ازاین‌رو به‌عنوان یک فعّال رسانه می‌توان با انتشار یک میم بیشتر از ده‌ها مقاله‌ی خوانده‌نشده موثّر بود و ایده‌ای را در ذهن مخاطب کاشت. با تکیه بر همین ویژگی است که میم‌مارکتینگ تبدیل به یکی از استراتژی‌های موثّر بازاریابی و تبلیغات امروز شده است.

میم چیست؟

میم به انگلیسی: meme) یا مِم (به فرانسوی mème  ایده یا رفتار یا روشی است که از طریق فرهنگ از فردی به فرد دیگر منتشر می‌شود و اغلب با هدف انتقال یک پدیده مشخص، موضوع یا معنایی که توسط آن بازنمایی می‌شود. یک میم به عنوان واحدی عمل می‌کند برای انتقال ایده‌های فرهنگی، نمادها، یا رسم‌هایی که قابل انتقال هستند از ذهنی به ذهن دیگر از طریق نوشتار، سخنرانی، ژست‌ها، مناسک یا سایر پدیده‌های تقلیدپذیر با مضمونی قابل تقلید.

مفهوم میم‌ها را به عنوان همسانی برای ژن‌ها در نظر می‌گیرند، از این منظر که آن‌ها خود تکثیر، جهش‌یابنده و واکنش پذیر نسبت به فشارهای انتخاب‌کننده هستند. طرفداران این‌گونه استدلال، می‌گویند که میم‌ها پدیده‌هایی ویروس‌مانند هستند که ممکن است از طریق انتخاب طبیعی به روشی مشابه تکامل طبیعی به وجود بیایند. میم‌ها این کار را از طریق فرایندهای تغییر، تقلید، رقابت و توارث انجام می‌دهند که هر کدام از آن‌ها بر موفقیت تکثیرپذیری آن اثر می‌گذارد. میم‌ها از طریق رفتاری که در میزبانان خود شکل می‌دهند تکثیر می‌شوند. میم‌هایی که با فراوانی کمتری منتشر شوند منقرض خواهند شد، در حالی که ممکن است سایر آن‌ها باقی مانده، پخش شده و کم‌و بیش تقلید شوند. میم‌هایی که با بالاترین اثرگذاری تکرار شوند موفقیت بیشتری را نیز کسب می‌کنند و برخی نیز به نحو کارآمدی تکثیر می‌شوند، حتی زمانی که آن‌ها برای به‌زیستی میزبانان خود زیان‌بخش باشند.

حوزه‌ای از مطالعات که «ممتیکس» نامیده می‌شود در دهه ۱۹۹۰ میلادی پدید آمد تا مفاهیم انتقال میم‌ها را تحت چارچوب مدل کاملی بررسی کنند. منتقدانی از طیف‌های مختلف، امکان آزمون میم‌ها به لحاظ تجربی توسط مطالعات دانشگاهی را به چالش کشیده‌اند، اگر چه پیشرفت‌ها در زمینه عکسبرداری از فعالیت‌های عصبی امکان مطالعات تجربی را ایجاد کرده‌است، برخی مفسران در علوم اجتماعی ایده‌ای که براساس آن کسی بتواند فرهنگ را در قالب واحدهایی مجزا طبقه‌بندی کند مورد پرسش قرار می‌دهند و به‌طور خاص در مورد ذات زیستی بنیان‌های این تئوری موضع انتقادی داشته‌اند. سایرین نیز استدلال می‌کنند که این نوع از کاربرد این مفهوم نتیجه برداشت نادرست از طرح اصلی است.

تاریخچه میم

واژه «میم» نوواژه‌ای است که توسط ریچارد داوکینز وضع شده‌است. این واژه از کتاب داوکینز به نام ژن خودخواه در سال ۱۹۷۶ برآمده‌است. موضع شخصی داوکینز به نوعی مبهم و دوگانه است: او از پیشنهاد ان. کی. هامفری مبنی براینکه می‌بایست ژن‌ها را به عنوان ساختارهایی زنده محسوب کرد و نه فقط به صورت استعاری استقبال کرده و پیشنهاد می‌کند که میم‌ها واحدهای فیزیکی‌ای مستقر در مغز در نظر گرفته شوند. بعدها او استدلال می‌کند که مقصود اصلی وی، احتمالاً پیش از پذیرش نظر هامفری، ساده‌تر بوده‌است. در «ویترین مدیران جدید» در کن ۲۰۱۳ دیدگاه داوکینز در ممتیکس تعمداً گنگ بود.

در سال ۱۹۷۶ ریچارد داوکینز درکتاب ژن خودخواه از این واژه به منظور تأکید بر شباهت آن به ژن بهره جست. داوکینز این کلمه را با کوتاه کردن mimeme که از کلمه یونانی mimema (به معنای «چیزی که تقلید شده») ابداع کرد. او اظهار می‌دارد که مایل به بکار بردن واژه‌ای تک بخشی بوده‌است که از نظر آوایی شبیه به واژه «ژن» باشد.

کنث پایک واژه مرتبط «امیک و اتیک» را وضع کرد که ایده‌های زبانی واج، واژه، تک واج و تک واژه و تگ میم (طرح شده توسط لئونارد بلومفیلد) را به مثابه مناظر درونی و بیرونی رفتار توسعه می‌داد و این مفهوم را در قالب نظریه تگ میمی رفتار انسان وسعت می‌بخشید. (در حوزه زبان؛ و در ارتباط با یک نظریه ای جامع برای ساخت رفتار انسان، به سال ۱۹۵۴ به اوج رسید)

نقد

جان گری نظریه داوکینز درباب میم و ارتباط آن با ادیان را «مزخرف» و «غیرقابل توجه به عنوان یک تئوری» توصیف می‌کند. نقدهای دیگری بر این دیدگاه از عرصه نشانه‌شناسی و توسط کسانی همچون Terrence Deacon و Kalevi Kull ارائه شده‌است. ارنست مایر از دیگر منتقدین این دیدگاه است.

چه چیزی یک میم را به میم تبدیل می کند؟

حتی اگر میم‌ ها برای تان نا آشنا و عجیب به نظر می ‌رسد، باز هم این احتمال وجود دارد که در طول این سال‌ ها حداقل با یکی از آن ها برخورد کرده باشید که برای تان منطقی بوده است. چه تا به حال در چالش سطل یخ شرکت کرده باشید و چه یک لیوان ” Keep Calm ” روی میز کارتان داشته باشید، در این صورت در یک میم شرکت کرده اید. شما با دهان به دهان چرخیدن این چالش ها متوجه آن ها شده اید، آن ها را درک کرده اید، چارچوبش را تغییر دادید و آن را به سبک خودتان اختصاصی کرده اید. همه این ها مؤلفه های کلیدی هستند که یک میم را به میم تبدیل می کند.

با این که به سختی می توان تعریف مشخصی از میم ارائه کرد، اما این اصطلاح معمولا ما را یاد تصویر یا ویدیویی می اندازد که مفهوم یا ایده خاصی که معمولا هم از طریق پلتفرم های اجتماعی آنلاین پخش می شود را به تصویر می کشد. این ایده از طریق رسانه های اجتماعی، انجمن ها، برنامه های پیام رسان و حتی سایت های خبری گسترش می یابد. تصاویر و ویدئو هایی که پیامی را منتقل می کنند اغلب در طول این فرآیند تغییر می یابند که منجر به تکامل ایده اصلی به چیزی کاملا جدید می شود. آن ها حتی ممکن است که با یک عنوان جدید و شکلی تغییر یافته منتشر شوند.

آیا میم‌ها فرهنگ‌سازی می‌کنند؟

میم‌ها نوعی فرهنگ و سبک رفتاری را در بین مردم (در اینترنت) می‌سازند. آن‌ها قابلیت ویرایش دارند و این فرصت را به همه می‌دهند که از مسائل مختلف، حتی از تابوهای اجتماعی یا سیاسی، صحبت کنند. هرچه میزان وایرال‌شدن میم‌ها بیشتر باشد، تأثیر که از خود برجای می‌گذارند نیز بیشتر خواهد بود.

تفاوت استیکر، Gif و میم در چیست؟

استیکرها و Gif ها هم ممکن است همراه با یک متن ساخته شوند و نباید آن‌ها را با میم اشتباه گرفت. آن‌ها پیام و منظور ثابتی دارند. کاربران از استیکر و Gif فقط در زمان‌های مرتبط و برای بیان احساس و نظر خود استفاده می‌کنند. اما همان‌طور که گفته شد، میم‌ها پیام‌های مختلفی به خود می‌گیرند و ویروس‌وار در بین مردم گسترش می‌یابند. با این حساب، تمایز آن‌ها از یکدیگر راحت است.

به زبان ساده باید گفت، میم یک عکس یا ویدیو یا نوشته یا گیف … است که بیشتر جنبه شوخی و خنده دارد، خیلی زود توسط کاربران در اینترنت پخش می شود و ممکن است هر کسی کمی آن را تغییر دهد. مثلا تصویر بالا یک میم است، یعنی یک عکس طنز که زمانی در اینترنت بخاطر همه گیر شدن کلاس های انلاین در دانشگاه های ایران پخش شده بود و مفهوم آن اشاره به این دارد که کسی در این کلاس ها حاضر نمی شد یا هر مفهومی که شما برداشت می کنید…

میم‌های اینترنتی به عنوان بخشی از فرهنگ اینترنت شناخته می‌شوند. آنها می‌توانند از شخصی به شخصی دیگر و از طریق شبکه‌های اجتماعی، بلاگ‌ها، ایمیل مستقیم یا منابع خبری جمعی و غیر جمعی منتشر شوند.

میم‌ها علاوه بر جنبه سرگرمی داشتن برای تبلیغات، و بازاریابی نیز استفاده می‌شوند، میم‌های اینترنتی ابزاری تأثیرگذار برای بازاریابی ویروسی و بازاریابی پارتیزانی ارزیابی می‌شوند.

مفهوم می تواند تأثیر زیادی بر معنای یک میم یا میزان انتقال پیام برای گیرنده داشته باشد. میم‌ها همچنین می‌توانند اطلاعات بیشتری را نسبت به یک متن ساده منتقل کنند. همانطور که از ایموجی ها برای انتقال حالات یا احساسات پیچیده استفاده شده است، یک میم می تواند یک ایده پیچیده، وضعیت روحی یا درکی مشترک را بسیار سریع تر از تایپ کردن و خواندن توضیح متنی یک ایده منتقل کند.

نیایش احمدی-خبرنگار تحریریه جوان قدس