هیولایی به نام فرونشست در حال بلعیدن ایران است. استفاده بیرویه از آبهای زیرزمینی و حفر چاههای مجاز و غیرمجاز جان سفرههای زیرزمینی را گرفته و خشکی و فرونشست را به جای آن هدیه داده است.
گزارش های علمی معتبر نشان میدهد درمجموع ۳.۵ درصد از مساحت ایران یعنی حدود ۵۶ هزار کیلومترمربع با خطر فرونشست مواجه است؛ درحالیکه ایران بهطور میانگین ۱.۸ سانتیمتر در سال در خود فرومیرود، بیشاز سههزار کیلومتر مربع از این سرزمین شاهد فرونشست بیشاز ۱۰ سانتیمتر در سال است. این عارضه در برخی نقاط به ۳۵ سانتیمتر در سال نیز میرسد. در حال حاضر ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر ایران درگیر مسئله فرونشست هستند. در این میان، هشت شهرستان شامل کرمان، رفسنجان، و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در استان خراسان رضوی، بوئینزهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آققلا در استان گلستان فرونشستی بهوسعت بیش از یکهزار کیلومترمربع را تجربه میکنند. خطوط مترو، بزرگراهها، جادههای اصلی، خطوط راهآهن و جادههای کامیونرو از جمله زیرساختهایی هستند که در معرض آسیب از فرونشست قرار دارند.
در این میان از ۹ هزار و ۵۰۰ کیلومتر خطوط ریلی در سراسر کشور حدود ۱۵ درصد (معادل یکهزار و ۳۸۰ کیلومتر) در نواحی درگیر فرونشست کشیده شدهاند. فرودگاهها، ایستگاههای مترو و ایستگاههای راهآهن نیز بهگونه قابل ملاحظهای در معرض خطر فرونشست قرار دارند. هشت فرودگاه بزرگ و متوسط شامل فرودگاه بینالمللی تهران با بیش از ۸ میلیون مسافر در سال، فرودگاههای بینالمللی اصفهان و ارومیه و نیز فرودگاههای کرمان، گرگان و شهرکرد که از جمله فرودگاههایی هستند که در مناطق شهری قرار دارند با خطر آسیب زیرساختی از فرونشست روبهرو هستند. همچنین ۵۴ ایستگاه از ۳۱۰ ایستگاه راهآهن و ۲۵ ایستگاه مترو از ۲۱۵ ایستگاه احداثشده در نواحی فرونشست واقع شدهاند.
در این گزارش با اشاره به این که فرونشستها اثر قابل توجهی بر جمعیت ایران دارد تاکیده کرده است: حدود ۱۴ میلیون نفر، یعنی یکپنجم جمعیت فعلی ایران، متأثر از فرونشست شدید هستند. تحلیل ریسک با استفاده از دادههای جمعیتی و سنجش فرونشستها نشان میدهد که تقریباً ۷ درصد از جمعیت ایران در مناطق کمخطر، ۱۰ درصد در مناطق در خطر متوسط و یک درصد در مناطق پرخطر ساکناند. استانهایی مانند کرمان، البرز، خراسان رضوی، اصفهان و تهران بیشاز یکچهارم جمعیتشان در مناطقی زندگی میکنند که با فرونشست روبهرو است. همچنین بیشاز ۹۵درصد جمعیت در ساکن در مناطق پرخطر از نظر فرونشست در تهران، البرز، فارس، خراسان رضوی و کرمان متمرکزاند. در تهران ۳۵۰ هزار نفر، در البرز ۲۹۰ هزار نفر، در فارس ۹۱ هزار نفر، در خراسان رضوی ۸۹ هزار نفر و در کرمان ۵۲ هزار نفر در مناطقی سکونت دارند که خطر فرونشست در بالاترین حد برآورد میشود.
فرونشست جهانی
در طی سالیان گذشته کشورهای زیادی درگیر فرونشست زمین بودند اما با برنامه ریزی و عمل دقیق توانستند با آن مقابله کنند که به تعدادی از این کشورها به طور خلاصه اشاره میشود.
چین: در این کشور استفاده بیش از حد از آبهای زیرزمینی موجب فرونشست در برخی از شهرها مانند شانگهای شد که این فرونشست در سال ۱۹۶۵ با نشست ۲.۶۳ متر به اوج خود رسید. پس از این اتفاق چینیها علاوه بر توقف برداشت از آبهای زیرزمینی، با استفاده از بیش از ۲۰۰ چاه، آبهای مازاد روی سطح زمین را به سفرههای آبهای زیرزمینی تزریق کردند. این کار در فصول سرد سال که فعالیت بسیاری از کارخانهها متوقف شده بود انجام شد و در نتیجه آن ۱۰ سال بعد (۱۹۷۶) فرونشست زمین در این کشور متوقف شد.
ژاپن: پس از دههها برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی در توکیو، این شهر با فرونشست شدیدی مواجه شد که این فرونشست سالانه, در سال ۱۹۶۸ به اوج خود (۲۴ سانتیمتر در سال) رسید. در واکنش به این معضل، دولت ژاپن برای استخراج آبهای زیرزمینی محدودیت قائل شد و این فرونشست تا دهه ۲۰۰۰ میلادی کند شد و به یک سانتیمتر در سال رسید. همچنین در برخی از مناطق ژاپن، فاضلاب صنعتی تصفیه شدند و از آب حاصل از آنها برای مصارف دیگر استفاده شد. در مناطقی دیگر هم به جای استفاده از آبهای زیرزمینی، آبهای روی سطح زمین بهکار گرفته شد.
تایلند: در بانکوک تایلند، بسیاری از ساختمانهای خصوصی و عمومی و زیرساختهای زیرزمینی به شدت آسیب دیده است که البته با تصویب قانونی در راستای استفاده بهینه از آبهای زیرزمینی در مناطق بحرانی و کاهش استفاده تا ۱۰ درصد، میزان فروپاشی کاهش چشمگیری داشته است. شبکههای دقیق نظارتی و نظرسنجیهای سطحبندی شده و بکارگیریِ روندهای اداری در استفاده از آب های زیرزمینی، کمک شایانی به مقابله با پدیده فرونشست در این کشور کرده است.
به بهانه انتشار گزارش سازمان حفاظت از محیط زیست در مورد فرونشست زمین و تهدید جدی آن برای ایران با مهدی معتق، استاد دانشگاه لایبنیتز هانوفر و مرکز تحقیقات آلمان گفتوگو کردیم که در ادامه میخوانید.
آب عامل اصلی فرونشست زمین
مهدی معتق، استاد دانشگاه لایبنیتز هانوفر و مرکز تحقیقات آلمان در پاسخ به اینکه چرا خاک ایران درگیر فرونشستهای جدی میشود به خبرنگار ما گفت: عامل اصلی فرونشست در ایران استخراج بی رویه منابع آبهای زیرزمینی برای مقاصد کشاورزی، صنعتی و شهری است مشکل فرونشست زمین در ایران را به این زودیها قابل حل نیست. در وهله نخست باید محدودیت بسیار شدید در استفاده از منابع آب زیرزمینی ایجاد شود.
وی در ادامه پیشنهاد کرد: راهکارهای علمی برای بهبود نسبی شرایط آبخوانهای کشور تبین شود و در عین حال تلاش شود تا تاثیرات فرونشستهای فعلی روی زیر ساختها و شریانهای حیاتی تا حد امکان کم شود. این کار تلاش عظیم و برنامه ریزی دراز مدت میطلبد که متاسفانه در توان دولتهای فعلی ایران نیست.
معتق در مورد نقش کشاورزی مدرن و تغییر الگوی کشت در کاهش یا افزایش فرونشست زمین تصریح کرد: اقتصاد کشاورزی وابسته به آب عامل اصلی فرونشست زمین در ایران است. تغییرات الگوی کشت و سایر اقدامات در این زمینه لازم است. ولی این اقدامات و محدودیت روی منابع آب زیرزمینی، معیشت قشر کشاورز را به مخاطره میاندازد.
این استاد مرکز تحقیقات آلمان تاکید کرد: دولت باید فکر اساسی برای معیشت جایگزین و همچنین اقتصاد کشاورزی بکند تا بتواند در یک برنامه مثلا ۱۰۰ ساله کمی وضعیت ابخوانهای نابود شده ایران را بهبود ببخشد. عزم ملی همه جانبه و غیر سیاسی و برنامه ریزی طولانی مدت قطعا راهگشا خواهد بود.
معتق در پاسخ به اینکه یکی از عوامل زمزمهها تغییر پایتخت فرونشست زمین میتوان باشد در پایان گفت: فرونشست فقط یکی از مخاطراتی است که زیست پذیری را با خطر مواجه میکند. عوامل دیگری هم میتواند در تغییر پایتخت نقش داشته باشد. مثلا در جاکارتا، طوفان و سیلهای شدید، همراه با افزایش سطح آب دریا و فرونشست زمین شرایط زیست پذیری را به قدری سخت کرد که اندونزیها به فکر تغییر پایتخت افتادند.
آمارهای علمی چه میگویند
نتایج یک مطالعه منتشرشده در نشریه علمی «ساینس ادونسز» (Science Advances) درخصوص فرونشست و کاهش آبهای زیرزمینی در ایران نشان داد که پمپاژ فزایندۀ آب از سفرههای آب زیرزمینی که عمدتاً برای مصارف کشاورزی انجام میشود، سبب تخریب این سفرهها و فرونشست زمین در ایران شده است. کاهش سالانه ۱.۷ میلیارد مترمکعب از آبهای زیرزمینی ایران باعث شده است که بیشاز سههزار کیلومترمربع از مساحت این سرزمین با فرونشست شدید مواجه شود. این مطالعه نشان داد که علاوهبر جمعیت ۲۵۶ شهر و زیرساختهایی مثل مترو که از فرونشست اثر میپذیرند، یک هزار و ۳۸۰ کیلومتر از خطوط راهآهن بینشهری و هشت فرودگاه ایران نیز در معرض آسیب از این معضل قرار دارند.
براساس این پژوهش که از دادههای ماهوارهای طی سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ برای ارزیابی پیامدهای برداشت آبهای زیرزمینی در ایران بهره برده است، درحالحاضر ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر ایران درگیر مسئلۀ فرونشست هستند. دراینمیان، هشت شهرستان شامل کرمان، رفسنجان و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در استان خراسان رضوی، بوئینزهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آققلا در استان گلستان، فرونشستی بهوسعت بیشاز یکهزار کیلومترمربع را تجربه میکنند. وضعیت استان کرمان و بهخصوص شهرستان رفسنجان، با ۳۷ سانتیمتر فرونشست در سال، هشداردهنده برآورد میشود.
در این مطالعه همچنین آمده است که بهجز استان گیلان که بهدلیل حجم بارشهای فراوان، استخراج آبهای زیرزمینی در مقیاس بزرگ صورت نمیگیرد، فرونشست زمین در تمام استانهای ایران قابل مشاهده است. حتی استان مازندران که همجوار گیلان است، در وسعتی حدود ۱۴۰ کیلومترمربع با ۴ سانتیمتر فرونشست در سال مواجه است.
حدود ۱۷ درصد از جمعیت ایران در بخش کشاورزی شاغل هستند و این بخش ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران را به خود اختصاص داده است. بااینحال، شیوههای آبیاری ناکارآمد و بهرهوری پایین بخش کشاورزی سبب شده است که استفاده از آبهای زیرزمینی بهشکلی ناپایدار انجام شود و تخریب منابع آب را بهدنبال داشته است.
براساس این پژوهش، با اندازهگیری فرونشست میتوان برآورد کرد که حجم آب زیرزمینی برداشتشده در هر استان چهقدر است و از این طریق میتوان به وسعت استفاده از منبع آبی پی برد. بهطورکلی، کسری آب زیرزمینی در ایران هرساله یکهزار و ۷۳۷ میلیون مترمکعب است. استانهای خراسان رضوی و کرمان با شدیدترین تنش آبی مواجهاند و تقریباً هریک بهترتیب شاهد ۳۸۰ و ۳۲۵ میلیون مترمکعب برداشت آب زیرزمینی در سال هستند. استان گلستان نیز برداشتی اساسی را تجربه میکند که حدود ۱۶۲ میلیون مترمکعب در سال است. پس از آن استان فارس با ۱۴۱ میلیون مترمکعب، قزوین با ۱۰۳ میلیون مترمکعب و تهران با ۱۰۱ میلیون مترمکعب در سال، برداشت آب زیرزمینی را تجربه میکنند. مابقی استانها نیز در سال کمتر از ۱۰۰ میلیون مترمکعب برداشت دارند.
از نظر مؤسسۀ خدمات جهانی زمین کوپرنیک (Copernicus Global Land Service)، اراضی کشاورزی بیش از دوسوم اراضی دچار فرونشت را تشکیل میدهند. تقریباً ۴۰ درصد کل فرونشستها در زمینهای آبیاری رخ میدهد و تقریباً نیمی از کل کاهش سالانۀ آب زیرزمینی، یعنی بالغ بر ۸۴۰ میلیون مترمکعب متعلقبه زمینهای آبیاری است و این موضوع، بزرگیِ نقش بخش کشاورزی در برداشت آبهای زیرزمینی را نشان میدهد.
خدابخش حکیمی- خبرنگار تحریریه جوان قدس
نظر شما