در این قسمت از برنامۀ «دارالعلم» که ساعت ۲۱ هر شب، با اجرای محمدجواد استادی از شبکۀ چهار سیما پخش می‌شود، آیت‌الله زمانی‌فرد با موضوع «رابطه عقل و وحی»، به ایراد سخن پرداخت.

تعریف عقل و وحی

آیت‌الله زمانی‌فرد در ابتدای بحث، تعریفی از عقل ارائه داد و گفت: نخست باید بدانیم عقل و اقسامش چیست و در برابر آن، وحی چیست و سپس ارتباط آنها را باهم برّرسی کنیم. آن نیروی ادراکی انسان که مدرک کلیات است، عقل نامیده می‌شود.
وی اضافه کرد: ادراک عقلی دو بخش است که شامل عقل نظری و عقل عملی می‌شود. عقل نظری مربوط به هست‌ها و نیست‌هاست امّا کار عقل عملی مربوط به بایدها و نبایدهاست.
این مدرس خارج فقه و اصول، در ادامۀ سخنانش دربارۀ وحی اظهار داشت: وحی از سنخ ادراک است، با این تفاوت که عقل، ادراک بشری است، امّا وحی ادراک الهی است. انسان‌هایی مانند پیامبران از طریق باطن به پروردگار متّصل می‌شوند و از خداوند دریافت‌هایی دارند، این ادراک همان وحی است. از آنجا که عقل ادراک بشری است، امکان خطا دارد، امّا وحی خطاناپذیر است و از لوازم آن مسئلۀ عصمت است.
وی با اشاره به اینکه درک انسان‌ها از وحی، از طریق کتاب‌های آسمانی و سخنان معصومین(ع) است، افزود: ما برای درک وحی نیاز به ابزارهایی داریم و عقل از جملۀ آن ابزارهاست و در اینجا رابطۀ تنگاتنگی بین عقل و وحی اتّفاق می‌افتد.

عقل، مفسّر وحی است

استاد مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد(ص)، در پاسخ به این سوال که آیا عقل انسانی قابلیت تفسیر وحی را دارد، با اشاره به چهار دیدگاه در این زمینه تصریح کرد: یک دیدگاه بدبینانه که غالباً اخباریون و ظاهریه آن را دنبال می‌کنند، این است که عقل، حق ورود به تفسیر وحی را ندارد. دیدگاه مقابل این نظر، حقّ تقدّم را به عقل می‌دهد و حتّی وحی را به خاطر عقل تأویل می‌کند.
وی افزود: دیدگاه سوّم مکتب تفکیک است که معتقد به عقل فطری و خود بنیاد، برای درک وحی است. دیدگاه چهارم که معتقد به عقل فلسفی است، بر آن است که عقلی که تفسیر فلسفی و برهانی از جهان داشته باشد، می‌تواند وحی را درک کند.

حقّ تقدّم با عقل است

آیت‌الله زمانی‌فرد با تاکید بر اینکه دیدگاه عقل فطری و در برابر آن دیدگاه عقل فسلفی، در بین علمای شیعه بیشتر مطرح است خاطر نشان کرد: در اینجا این مسئله خود را نشان می‌دهد که در مقام فهم و درک، ابتدا عقل است یا وحی مقدّم است؛ مثلاً کسی که هنوز دینی را نپذیرفته، چگونه باید وارد حوزۀ معرفتی شود. اگر از راه وحی بخواهد ورود کند که هنوز وحی را نپذیرفته است؛ بنابراین تنها راهش وارد شدن از راه عقل است.
مدرس حوزه علمیه خراسان یادآور شد: ابتدا عقل، خدا و سپس نبوّت و بعد وحی را ثابت می‌کند، بنابراین عقل بر وحی تقدّم دارد. در اینجا سؤالی مطرح می‌شود و آن این است که کدام عقل قرار است توحید و نبوّت و وحی را ثابت کند، عقل خود بنیاد و یا عقل فسلفی و ما می‌بینیم که برای اثبات خدا باید به سراغ براهین خداشناسی رفت که این براهین هم متوقّف بر بحث علّیّت است. وی افزود: در حوزۀ تخصّصی معارف، بدون عقل فلسفی، اثبات خدا به صورت بحث جامع‌الاطراف حل نمی‌شود و این عقل فلسفی است که در برابر مکاتب دیگر ضد الهیّات، می‌تواند پاسخگو باشد.
این استاد علم کلام و فلسفۀ اسلامی، دربارۀ نگاه تفکیکی‌ها به عقل خودبنیاد بیان داشت: تفکیکی‌ها هم قائل به اقسام عقل هستند، اما در حوزۀ معارفی معتقدند که «عقل خودبنیاد»، حجّت است و آنچه در آیات و روایات دربارۀ عقل و تمجید آن ذکر شده، همان عقل فطری است، اما عقل فسلفی از آن رو که بشری است، در باب معارف، حجّیّت ندارد.

عقل فلسفی و درک مباحث عمیق توحیدی

آیت‌الله زمانی‌فرد در بخش دیگری از سخنان خود، دربارۀ استفاده از عقل در شناخت الهیات گفت: یک اصل کلّی در بیانات وحی داریم که خود پیامبر (ص) فرمودند: «إنَّا مَعَاشِرَ الانْبِیَآءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی‌ قَدْرِ عُقُولِهِمْ» یعنی ایشان به قدر عقل مخاطبان با آن‌ها سخن می‌گفتند. ما در حوزۀ روایات و بیانات قرآن یک سلسله آیات و روایاتی داریم که ناظر به مخاطبان عام است و طبیعی است که در این آیات و روایات از مباحث ساده استفاده می‌شود. اما در کنار اینها آیات و روایات خیلی عمیق توحیدی داریم که درک آنها منوط به دانستن مبانی فلسفی است.

پاسخ به اشکال اصحاب تفکیک

وی در پاسخ به اصحاب تفکیک که قائل به خطای عقل فلسفی هستند گفت: «عقل خودبنیاد» نیز خطا می‌کند؛ گذشته از اینکه ما برای معرفت چاره‌ای جز استفاده از این ابزار نداریم، گرچه باید آنقدر روش‌مند پیش برویم که درصد خطا پایین بیاید، اما اینکه درکی بدون هیچ خطایی وجود داشته باشد، محال است و اختلاف علما دالّ بر همین مسئله است.
این مدرّس حوزه علمیه در پاسخ به ایراد تفکیکی‌ها به اینکه فلسفۀ اسلامی تحت تأثیر ترجمه بوده گفت: وقتی علمی عقلی شد، مرز نمی‌شناسد و با برهان و استدلال سر و کار دارد. نکتۀ دیگر این است که در قرآن و بیانات اهل بیت (ع) آیات و روایاتی وجود دارد که با همین استدلالات عقلی می‌توان آنها را اثبات کرد.
وی ادامه داد: دربارۀ دارالترجمه و دارالحکمه هم هیچ روایتی از اهل بیت(ع) علیه آن، وجود ندارد، اما برعکس، از نزدیکان اهل بیت(ع)، کسانی چون خاندان نوبختی وجود دارند که در دارالحکمه حضور داشتند.
مسئلۀ دیگر این است که فلسفله گرچه در ابتدا ترجمه و وارداتی بود اما در دست فلاسفۀ اسلام چون فارابی، ابن سینا، شیخ اشراق و ... تحوّل بسیاری پیدا کرد و بسیار بر آن افزوده شد.
این پژوهشگر علوم اسلامی تأکید کرد: از آنجا که فلسفه هستی‌شناسی با تفکّر دقیق است، اصحاب تفکیک و دیگران که فلسفه را رد می‌کنند، با خود فلسفه و با همان شیوه آن را انکار می‌کنند.

رابطۀ فقها با فلسفه

آیت‌الله زمانی فرد با رد این نظر که فقها رابطۀ خوبی با فلسفه نداشته‌اند، تصریح کرد: فقها دو طیف بودند؛ جمعی از آنها رابطه خوبی با فلسفه نداشتند، اما عدّه‌زیادی از فقها از نظر کمّی و کیفی بودند که از استادان برجستۀ فلسفه، به شمار می‌آمدند.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان، در پایان، برای علاقه مندان به این موضوع، بحث پایانی جلد سوّم کتاب «ماجرای فلسفی در اسلام» از استاد غلامحسین ابراهیم دینانی را معرّفی کرد، که با نگاهی منصفانه، به تفکّر فلسفی در برابر تفکّر تفکیکی، می‌پردازد.
یادآور می‌شود، ویژه برنامه تلویزیونی «دارالعلم»، به همت آستان قدس رضوی و با هدف ترویج فرهنگ و معارف دینی، در ۲۰ قسمت تهیه شده، شنبه تا چهارشنبه، ساعت ۲۱، در شبکه ۴ سیما، میزبان یکی از چهره‌های نامدار دینی و فرهنگی کشور است.