آمارها نشان می‌دهد در پی جهش قیمت مسکن در کلانشهرها و افزایش امکانات در نوین‌شهرها، تقاضای سکونت در شهرهای جدید در کشور طی ۲۳ سال گذشته دو برابر افزایش یافته و بخش قابل توجهی از ساکنان این شهرها اقشاری هستند که به علت گرانی مسکن در شهر مادر، به شهرهای اطراف رو آورده، اما به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب برای اشتغال و تأمین نیازهای خود به مادرشهرها رفت و آمد می‌کنند و برای خواب و استراحت به این شهرها برمی‌گردند.
شهر جدید یا نوین‌شهر، شهری است که از ابتدا ساخت آن برنامه‌ریزی و در زمین‌هایی ساخته شده که پیش‌تر بدون استفاده بودند.
طرح ایجاد شهرهای جدید در کشور اسفند ۱۳۶۴ به تصویب هیئت وزیران رسید و به منظور سیاست‌گذاری، مدیریت و راهبری برای تحقق اهداف، شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید در خرداد سال ۱۳۶۸ تشکیل و در دولت نهم با مطرح شدن مسکن مهر، این حوزه تقویت شد.
اکنون در استان‌های مختلف بیش از ۲۰ شهر جدید ساخته شده و ۱۷ شهر در حال ساخت است و اغلب این شهرها اطراف کلانشهرهایی مانند تهران، مشهد، اصفهان، کرج، شیراز، تبریز، اهواز و اراک قرار گرفته‌اند.
هم‌اکنون پرند پرجمعیت‌ترین شهر جدید کشور است و پس از آن، شهرهای اندیشه، صدرا، مهرگان، فولادشهر، سهند، بهارستان، پردیس، مهستان و گلبهار در رتبه‌های بعدی قرار دارند که البته با چالش‌هایی از جمله فاصله گرفتن از هدف اولیه مواجه‌اند.
این مهم را بهانه‌ای برای گفت‌وگو با دکتر علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و محقق علوم زمین و مخاطرات محیط زیست قرار دادیم تا چرایی شکل‌گیری «نوین‌شهرها» و چالش‌های پیش روی شهرها را از زبان وی بشنویم.
ایده ایجاد نوین‌شهرها چگونه شکل گرفت؟
بر اساس نتایج ناشی از ازدیاد و مهاجرت جمعیت، اشتغال، مکان‌یابی صنایع، کارخانه‌ها و مراکز اشتغال‌زایی، ملاحظات کشاورزی و اقلیمی و همچنین موارد پرشمار دیگر، تراکم جمعیتی کشور شکل همگن و یکنواختی ندارد و بارگذاری‌های جمعیتی به صورت ناخواسته و یا در برخی مواقع آگاهانه منجر به پدیداری زون‌هایی با تراکم جمعیتی بالا شده و این پدیده در محدوده‌های کلانشهری ایران کاملاً مشهود است.
جمعیت بسیار زیادی در محدوده‌هایی همچون تهران و شعاع ۱۰۰ کیلومتری اطراف تهران، در مشهد و شعاع ۱۰۰ کیلومتری آن، اصفهان، شیراز، تبریز، کرج، ساری، اهواز، قم و رشت ساکن هستند و از آنجا که این جمعیت مطالبات غذایی، آب و دیگر نیازهای انسانی را دارند و به‌تبع آن پراکنش کارخانه‌های تولیدی، تأسیسات و مراکز کشاورزی نیز در اطراف چنین پهنای جمعیت پرتراکمی شکل گرفته، این مسئله موجب شده مخاطرات خاصی مانند فرونشست زمین، از بین رفتن سطحی اراضی، از بین رفتن فضای سبز و غیره در این مناطق ایجاد و موجب بروز مشکلات پیچیده‌ای شود. با توجه به این وضعیت تصمیم‌سازی شد شهرهایی با هدف کاهش تراکم جمعیتی به ویژه از محدوده‌های کلانشهری و همچنین شهرهایی که امکان توسعه و گسترش فیزیکی و جغرافیایی ندارند، طراحی کنند و این گونه بود که موضوع شهرهای جدید شکل گرفت.
معایب نوین‌شهرها چیست؟
مطالعه‌ای میدانی روی ۱۷ شهر جدید در استان‌های مختلف انجام شد و این شهرها به لحاظ تاب‌آوری در برابر زلزله، فرونشست زمین و سیل ارزیابی شدند که نتایج نشان می‌دهد این شهرها مثل تیغ دولبه‌ای هستند که می‌توانند تا حدودی چالش تأمین مسکن را حل کنند، اما عواقب بی‌هنجاری جمعیتی در مجموعه‌های شهری «تهران، کرج، اصفهان، مشهد، شیراز، تبریز، ساری، اهواز، قم و رشت» را تشدید کرده‌اند. مرکز ثقل سیاست‌های ساخت و تأمین مسکن در دهه‌های اخیر از یک سو و توزیع بدقواره امکانات شغلی و خدمات رفاهی - سکونتی در پهنه کشوری از سوی دیگر موجب پمپاژ جمعیت به ۹ مادرشهر (شامل کلانشهرها و مجموعه‌های شهری اطراف آن‌ها) شده و تبعات آن، امروز به شکل «افزایش بیش از حد چگالی جمعیت» در این مناطق و به صورت «فشار فزاینده به محیط زیست، مصرف آب بیش از حد نرمال، فرونشست ناشی از تهاجم به سفره‌های آب زیرزمینی، آلودگی هوا، روند صعودی مهاجرپذیری، عدم دسترسی به مسکن مناسب و همچنین ترافیک ترددهای درون‌شهری» بروز پیدا کرده است.
توزیع جمعیت در نوین‌شهرها چگونه است؟
نتایج پژوهش انجام شده نشان می‌دهد توزیع جمعیت در پهنه کشوری همگن نیست و در شمال غربی ایران مرکزیت بیشتر است. از طرفی، تراکم سنگین جمعیتی در ۹ مادرشهر، ۴۰ درصد کل جمعیت را در این مناطق مستقر کرده در حالی که ۸۰درصد از شهرهای ایران که تعدادشان هزار و ۲۰۰ شهر است، هر کدام کمتر از ۱۰۰ هزار نفر ساکن دارند. این تحقیق با بیان اینکه «مدل بارگذاری‌های مسکونی دولت‌ها و شهرداری‌ها»، «شرایط اقتصادی و شغلی شهرهای بزرگ» و «امکانات رفاهی» در کلانشهرها عوامل اصلی بی‌هنجاری جمعیتی است، نسبت به «ادامه سیاست‌های قبلی» هشدار می‌دهد و به مسئولان توصیه می‌کند به موازات «اقدام برای تأمین مسکن» به فکر «توزیع عادلانه امکانات»، «تسهیل اشتغال در مناطق محروم و کم‌جمعیت» و همچنین «تأمین نیازهای اولیه مردم در مناطق دور از مادرشهرها» باشند.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد محیط زیست و مخاطرات انسان‌ساخت به طور ملموسی با توزیع جمعیت مرتبط هستند. ریسک مخاطرات طبیعی نیز با تمرکز جمعیت ارتباط مستقیم دارد. بدیهی است محدودیت‌های اقلیمی، جغرافیایی و شرایط آب و هوایی گستره‌های غیر قابل زیست یا با شرایط دشوار را با زندگی همراه می‌کند. از این رو، تمرکز و توزیع جمعیت در نقاط مختلف کشور صرفاً بر اساس شرایط آب و هوایی و جغرافیایی نیست و به نظر می‌رسد پیش از شرایط طبیعی، شرایط اقتصادی بر شکل‌گیری هاله‌های متراکم جمعیتی در گستره ایران زمین تأثیر گذاشته است. افزون بر شرایط اقتصادی و مهاجرت به تعدادی از شهرهای بزرگ و سکونت در آن‌ها یا اطرافشان، به نظر می‌رسد وجود امکانات رفاهی و شرایط فرهنگی نیز موجب تراکم بیش از حد برخی از محدوده‌های شهری و توزیع ناهمگن جمعیت در کشور شده است.
چرا برخی از نوین‌شهرها جمعیت‌پذیری ندارند؟
برخی از نوین‌شهرها به دلیل عدم مطالعه و مکان‌یابی درست و همچنین نبود زیرساخت‌هایی همچون مراکز تفریحی و جاذبه‌های شهری جذب جمعیتی قابل قبولی نداشته و موجب هدررفت هزینه شده‌اند، در حالی که نوین‌شهرهای موفق به لحاظ مکان‌یابی در جای درستی ساخته شده و باب رشد و توسعه برای آن‌ها باز است به همین دلیل جمعیت‌پذیری بالایی دارند.
همچنین برخی از شهرهای جدید به دلیل عدم تخصیص اعتبارات و نبود زیرساخت‌های رفاهی صرفاً جنبه سکونتگاه خوابگاهی پیدا کرده‌اند که ساکنان آن‌ها برای کار، امرار معاش، تحصیل و حتی تفریح به مادرشهرها رفت‌وآمد می‌کنند و برای خواب و استراحت به این شهرها بازمی‌گردند در واقع این شهرها به خوابگاه تبدیل شده‌اند. چون به نظر می‌رسد در طراحی این شهرها فقط احداث ساختمان مدنظر بوده که رامین‌شهر و شیرین‌شهر از جمله این شهرها هستند.
آیا نوین‌شهرها می‌توانند آسیب‌های اجتماعی یا فرهنگی به همراه داشته باشند؟
بله. در ساختمان‌هایی نظیر مسکن مهر که بافت اجتماعی معینی را در یک پهنه مکانی کوچک جای داده و فاقد زیرساخت‌های شهری و فضای تفریحی هستند این ظرفیت وجود دارد که موجب انشقاق و جدایی فرهنگی مردم شوند و آسیب‌های فرهنگی، روحی و روانی به همراه داشته باشند.
چالش‌های شهرهای جدید چیست؟
با وجود اینکه موردی به عنوان مخاطره زیست محیطی در این شهرها دیده نشده است، با این حال هر سکونتگاهی به ویژه سکونتگاه‌هایی که با استقبال جمعیتی روبه‌رو شده‌اند، تأثیراتی همچون تولید زباله و نخاله را به همراه دارند.
در واقع چالش عمده نوین‌شهرها نبود یا کمبود زیرساخت‌هایی نظیر دسترسی آسان نداشتن به حمل و نقل، نبود امکانات شهری و فضای سبز، امکانات فرهنگی و امکانات تفریحی است زیرا بیشتر این شهرها به دلیل توجه به ساختمان‌سازی و سکونت، تأمین زیرساخت‌ها به فازهای بعدی موکول شده که تأمین نشده است. بنابراین نبود همخوانی میان زیرساخت‌ها و امکانات اولیه شهری با سکونتگاه‌های جدید چالشی است که در بیشتر این شهرها مشاهده می‌شود.
مزیت نوین‌شهرها در مقایسه با شهرهای قدیمی چیست؟
ارزیابی‌های انجام شده نشان می‌دهد این شهرها بافت فرسوده ندارند و ساختمان‌ها طبق نقشه شهری و همچنین طراحی و نظارت مهندسی ساخته می‌شوند و با وجود نقطه ضعف‌هایی که در همه ساخت و سازهای جدید وجود دارد و این ساختمان‌ها هم از این ضعف‌ها مستثنا نیستند، با این حال این ساختمان‌ها از کیفیت نسبتاً مناسب و مقاوم در برابر زلزله برخوردارند. در حالی که در شهرهای قدیمی وجود بافت‌های فرسوده و معابر کم‌عرض تاب‌آوری کمتری در برابر زلزله دارند.
در بازدیدی که از این شهرها داشتم برخی مناطق همچون شهر جدید گلبهار در نزدیکی مشهد با یک بافت روستایی ترکیب شده است، در شهر جدید پردیس نیز تلاقی بافت روستایی با این شهر وجود دارد اما به طور کلی بیشتر شهرهای جدید فاقد بافت فرسوده هستند.
شهرهای جدید این ظرفیت را دارند که در جذب جمعیت مادرشهرها و کاهش جمعیت آن‌ها تأثیرگذار باشند. به عنوان نمونه شهر جدید «پردیس» در اطراف تهران، شهر جدید «صدرا» در فارس، «فولادشهر» در اصفهان و شهر جدید «سهند» در تبریز از جمله شهرهای جدید رشد یافته با جمعیت‌پذیری بالا هستند که نقش مؤثری در کاهش تراکم جمعیت مادرشهرها داشته‌اند. البته در این میان شهرهایی هستند که با وجود سرمایه‌گذاری و ساختمان‌هایی که در این شهرها ساخته شده است، جمعیت‌پذیری پایینی داشته‌اند که نمونه‌های آن شهر جدید «رامین‌شهر» در استان خوزستان، «شیرین‌شهر» در اهواز، «عالی‌شهر» در بوشهر، «گلبهار» در خراسان رضوی و شهر جدید «مجلسی» در اصفهان هستند.
نظر شما