حجة‌الوداع، نماد تکامل دین اسلام و نقطه عطفی در تاریخ مسلمانان است؛ زمانی که پیامبر اکرم(ص) در جمع ده‌ها هزار مسلمان، پایه‌های جامعه اسلامی را بر دو ستون حج و ولایت استوار کرد. این سفر، فرصتی بی‌نظیر برای ابلاغ آخرین احکام الهی بود؛ جایی که ولایت امیرالمؤمنین(ع) به فرمان خداوند، به عنوان محور وحدت امت اسلام اعلام شد.
در آستانه فرارسیدن ۲۵ ذی‌القعده، روزی که پیامبر اکرم(ص) از مدینه به سوی مکه برای انجام حجة‌الوداع عزیمت کردند، بازخوانی این واقعه، چراغ راهی است برای مسلمانان تا با تمسک به رهنمودهای پیامبر(ص)، وحدت و تقوا را سرلوحه زندگی خویش قرار دهند.
برای واکاوی ابعاد این سفر جاودان، همزمان با سالروز این رویداد بزرگ با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حافظ نجفی، کارشناس دینی و عضو گروه اخلاق پژوهشکده حج و زیارت به گفت‌وگو نشستیم تا در پرتو دانش و بینش وی، ژرفای این رویداد تاریخ‌ساز را بیشتر بشکافیم.
حجة‌الوداع؛ تجلی وحدت امت و تکمیل دین در پرتو رهنمودهای نبوی
دکتر نجفی در تشریح جایگاه بی‌بدیل حجة‌الوداع بیان می‌کند: این رویداد، تنها حج عمومی مسلمانان در همراهی با پیامبر خدا(ص) در سال دهم هجری است که طی آن، رسول اکرم(ص) بسیاری از احکام اسلام، ازجمله مناسک حج و مسئله ولایت امام علی(ع) را برای جمعیت کثیری از همراهان تشریح فرمودند. وی با استناد به روایتی از امام باقر(ع) توضیح می‌دهد: تا پیش از سال دهم هجری، تمام احکام دین جز حج و ولایت نازل شده بود. در این سال، پیامبر(ص) مأموریت یافتند با اعلام این دو واجب الهی، دین را تکمیل کنند. ازاین‌رو، فراخوانی عمومی انجام شد و جارچیان به اهل مدینه، آبادی‌های اطراف و قبایل بادیه‌نشین عرب اعلام کردند رسول خدا(ص) قصد حج دارند تا هر توانایی راهی مکه شود.
حجت‌الاسلام نجفی با اشاره به پیشینه تاریخی حج می‌افزاید: پیش از این، پیامبر(ص) در مدینه و بدون انجام مناسک حج یا حلق و تقصیر، تنها در روز عید قربان قربانی می‌کردند. اما با گسترش اسلام در شبه‌جزیره عربستان و اشتیاق نومسلمانان به آشنایی با تعالیم نبوی، حجة‌الوداع به صحنه‌ای بی‌نظیر بدل شد. بر پایه برخی روایات، جمعیتی فراتر از ۷۰هزار نفر از مدینه، بادیه‌نشینان و مناطق پیرامونی گرد آمدند؛ چنان‌که صدای تلبیه پیامبر(ص) از مدینه تا مکه طنین‌انداز بود و بیابان تا دوردست‌ها، آکنده از حج‌گزاران شد. برخی منابع نیز شمار شرکت‌کنندگان را ۹۰ تا ۱۲۰هزار نفر ذکر کرده‌اند.
پیام وحدت و اخلاص در پرتو وصایای نبوی
عضو گروه اخلاق پژوهشکده حج و زیارت با اشاره به رهنمودهای پیامبر(ص) در حجة‌الوداع، تأکید می‌کند: رسول خدا(ص) در این سفر تاریخی افزون بر تعلیم اسرار حج، به بیان زوایای عمیق تربیتی و اجتماعی اسلام پرداختند. ایشان نخستین و مهم‌ترین محور این تعالیم را تهذیب نفس و تزکیه روح در ابعادی همچون توحید ناب، پیوند با امام، انفاق و حفظ همبستگی عمومی مؤمنان برمی‌شمارد. یکی از خطبه‌های شاخص پیامبر(ص) در سرزمین مِنا و در مسجد خیف ایراد شد. آن حضرت در آغاز، حاضران را به حفظ و انتقال سخنانشان ترغیب کردند و فرمودند: «خداوند یاریگر بنده‌ای باد که سخنانم را بشنود، به خاطر سپارد و به ناشنیده‌ها برساند. بسا حاملان فقه که خود فقیه نیستند و بسا حاملان فقه که آن را به فقیه‌تر از خود می‌رسانند». سپس سه اصل بنیادین را بیان کردند که دل‌های مسلمانان هرگز به آن‌ها خیانت نمی‌ورزد: اخلاص عمل برای خدا، نصیحت خالصانه به پیشوایان مسلمین و پایبندی به جماعت مؤمنان. در توضیح این سه اصل، نخست بر خالص‌سازی نیت در همه اعمال و حاکمیت توحید در تمام شئون زندگی تأکید شد. دوم، نصیحت زمامداران حق و حفظ ارتباط با امام معصوم(ع) به‌عنوان محور وحدت مورد توجه قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که مسائل با رهبری در میان گذاشته شده و راهنمایی‌های آنان با اخلاص اجرا شود. سوم، اتحاد با مؤمنان و حضور فعال در اجتماع اسلامی به‌عنوان سنگ بنای استواری امت معرفی شد؛ حضوری که جدایی از صفوف فشرده مؤمنان و ترک صحنه‌های همکاری و هماهنگی را برنمی‌تابد. بر این اساس، حج‌گزار آراسته به این تعالیم، خدا را با اخلاصی بی‌شائبه می‌پرستد، پیشوایانش را خیرخواهانه نصیحت کرده و همواره دوشادوش جامعه اسلامی حرکت می‌کند. این آموزه‌ها، نه تنها چراغ راه حج‌گزاران که نقشه جامعه آرمانی اسلام در پرتو ولایت و تقواست.
پیام جاودان حجة‌الوداع
دکتر نجفی با اشاره به دستاوردهای برجسته حجة‌الوداع، برقراری امنیت همه‌جانبه برای جان و مال مردم و جلوگیری از هرگونه تجاوز به حقوق آنان را از آموزه‌های محوری این رویداد تاریخی می‌داند. بر این اساس، حج‌گزار امینی است که اَعراض، اَسرار و حقوق مردم را پاس می‌دارد؛ چراکه دل‌های آزادگان گنجینه‌های اسرار الهی است. نکته بنیادین دیگر در این آموزه‌ها، تأکید بر مساوات کامل انسانی، فارغ از هرگونه تفاوت نژادی یا قومی است. همان‌گونه که پیامبر(ص) فرمودند: «همه مردم در اسلام برابرند. هیچ عربی بر غیرعرب و هیچ غیرعربی بر عرب برتری ندارد، مگر به تقوای الهی». این اصل، حج‌گزار را به برابری‌طلبی و دوری از هرگونه برتری‌جویی فردی یا قومی فرامی‌خواند.
وی به بازسازی جامعه اسلامی به دور از ریشه‌های فساد جاهلی نیز اشاره می‌کند: سنت‌های ویرانگری چون خون‌خواهی‌های کور، انتقام‌جویی‌های قبیله‌ای و رباخواری که اقتصاد را به تباهی می‌کشاند، در پرتو تعالیم حجة‌الوداع منسوخ شد. همچنین، رعایت حقوق زنان و توصیه به رفتار نیکو با آنان از دیگر محورهای این خطبه است: «شما را به نیکی درباره زنان سفارش می‌کنم... برای شما بر آنان حقی است و برای آنان بر شما حقی. پوشاک و روزی آنان باید به شایستگی فراهم شود». این آموزه‌ها با تأکید بر رابطه مودت و رحمت میان زن و مرد (سوره روم/۲۱) و تعبیر زیبای «هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ» (سوره بقره/۱۸۷) کرامت انسانی و تعادل حقوقی را به تصویر می‌کشد. به این ترتیب، حج‌گزار در قاموس حجة‌الوداع، نه تنها پاسدار امنیت و امانتدار جامعه است، بلکه مجری عدالت، نفی‌کننده تبعیض و حامی حقوق انسانی در همه سطوح به شمار می‌آید.
حج‌گزاری در پرتو کرامت انسانی و برادری دینی
دکتر نجفی با تأکید بر جایگاه حقوق خدمتگزاران و زیردستان در آموزه‌های اسلامی، محبت ورزیدن به آنان و برطرف کردن نیازهایشان را از وظایف حج‌گزار برمی‌شمارد. وی با استناد به سفارش رسول خدا(ص) می‌گوید: «شما را به نیکی درباره زیردستانتان سفارش می‌کنم. از آنچه خود می‌خورید به آنان بخورانید و از آنچه می‌پوشید به آنان بپوشانید». بر این اساس، حج‌گزار نه تنها خود را بر زیردستان برتر نمی‌شمارد، بلکه با آنان هم‌سفره می‌شود و از هرگونه تکبر و تفاخری پرهیز می‌کند.
این کارشناس دینی در ادامه به اصل برادری دینی به عنوان ستون جامعه اسلامی اشاره می‌کند و می‌افزاید: مسلمان برادر مسلمان است؛ نه به او خیانت می‌کند، نه غیبتش را روامی‌دارد، نه به جان و مال او تجاوز می‌کند. این تعالیم، حج‌گزار را به پاسداری از حیثیت و آبروی برادران دینی و اجتناب از هرگونه تعدی به حقوق آنان فرامی‌خواند، تا جامعه اسلامی بر پایه اخلاق و اعتماد متقابل استوار بماند. نکته بنیادین دیگر، تمسک به دو ثقل گرانبها؛ قرآن کریم و اهل‌بیت نبوت(ع) است.
از ابلاغ رسالت تا تثبیت ولایت در سپهر اسلام
وی در ادامه با اشاره به یکی دیگر از وصایای پیامبر(ص) در حجة‌الوداع، بر مسئولیت همگانی مسلمانان در پاسداری از احکام الهی تأکید می‌کند: همگان در برابر قانون خدا مسئولید و باید ره‌توشه این سفر روحانی یعنی آموزه‌ها و رویدادهای حج را به غایبان برسانید.
حجت‌الاسلام نجفی در پایان، نقطه اوج حجة‌الوداع را در رویداد غدیرخم می‌داند و توضیح می‌دهد: پس از بازگشت از حج، پیامبر(ص) در غدیرخم توقف کرده و با گردآوری مسلمانان، خطبه‌ای تاریخی ایراد کردند. ایشان در آستانه اتمام رسالت خویش، با بیان جمله «مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ» ولایت امیرالمؤمنین(ع) را به فرمان الهی به عنوان محور وحدت و تداوم راه اسلام معرفی کردند. این رویداد، نه تنها سند جاودان ولایت علوی که چراغی فراروی امت است تا با تمسک به امامت، از پرتگاه زندگی جاهلی رهایی یابند و حیاتی معقول و اسلامی را رقم زنند. حجة‌الوداع با دو رکن ابلاغ رسالت و تثبیت ولایت، جامعه اسلامی را به ساحل امن هدایت پیوند زد.
نظر شما