استان گلستان بهعنوان یکی از استانهای شمالی ایران، از لحاظ جغرافیایی و اقلیمی دارای ویژگیهای منحصربهفردی است که کنار زیباییهای طبیعی، زمینهساز بروز مخاطرات طبیعی مختلفی است اما آنچه بیش از همه بلایای طبیعی در استان نامش شنیده میشود، سیلاب است.
دیدن آسمان تیره و ابرهای بارانزا در برخی فصول سال بیش از آنکه موجب خوشحالی مردم شود، تن و بدن آنان را میلرزاند، خاطره تلخ سیلابهای اوایل دهه ۸۰ که منجر به از دست رفتن جان صدها نفر از هماستانیها و وارد آمدن خسارات مالی سنگین شد، هنوز در ذهن مردم گلستان باقی است و با هر بارش باران، این ترس و دلهره دوباره زنده میشود.
وضعیت سیلاب و مخاطرات طبیعی در گلستان
بر اساس آمارهای رسمی و مطالعات انجامشده، استان گلستان یکی از پنج استان سیلخیز کشور محسوب میشود. بیش از ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار هکتار از عرصههای این استان در معرض خطر سیلاب قرار دارند، این وسعت گسترده از زمینهای مستعد سیلاب، شامل نقاط و کانونهای جمعیتی متعددی است که زندگی و معیشت مردم را به خطر میاندازد.
سیلابهای مهیب اوایل دهه ۸۰ شرق استان گلستان را بهشدت دچار بحران کرد. این سیلابها علاوه بر خسارات مالی گسترده، منجر به جانباختن صدها نفر از هماستانیها شدند که مردم با گذشت بیش از ۲۰ سال آن خاطرات تلخ را بهیاد دارند.
در پی این رویدادها، طرح جامع مدیریت سیلاب استان گلستان در سال ۱۳۸۵ به تصویب رسید. این طرح با هدف کاهش خسارات ناشی از سیلابها و گفته میشد با پیشبینی اعتبار ۴۷۰۰ میلیارد تومانی مصوب شد اما متأسفانه اجرا و بهرهبرداری از آن بهصورت کامل و هماهنگ صورت نگرفت، اقدامات انجامشده عمدتاً بهصورت جزیرهای و در برخی حوضههای آبریز بهشکل مقطعی بود.
عوامل مؤثر در وقوع سیلاب در گلستان
در ضلع جنوبی استان، حدود ۱۱۰ هزار هکتار اراضی شیبدار وجود دارد که در مجاورت جنگلها واقع شده است، این اراضی بهدلیل شیب زیاد و پوشش گیاهی نامناسب، فرسایش شدید خاک را تجربه میکنند و آب باران بهسرعت روان و به سیلاب تبدیل میشود.
آمارها حاکی از این است که متوسط فرسایش خاک در جنگلهای استان گلستان ۱۶.۲ تن در هکتار در سال است. این میزان فرسایش بالاتر از متوسط کشوری و جهانی است. فرسایش شدید خاک موجب از دست رفتن خاک حاصلخیز کشاورزی و کاهش ظرفیت جذب آب توسط زمین میشود که خود عاملی مهم در تشدید سیلابها است.
از سوی دیگر باید به تغییر کاربری زمین و تخریب پوشش گیاهی اشاره کرد. افزایش تخریب جنگلها و کاهش پوشش گیاهی باعث میشود آب باران بهجای نفوذ در زمین، بهسرعت روان شود و سطح رواناب افزایش یابد.
خسارات ناشی از سیلاب در گلستان
بهگفته رمضان بهترک، معاون فنی و آبخیزداری منابع طبیعی گلستان از سال ۱۳۷۰ تاکنون، استان گلستان شاهد وقوع ۱۶۷ مورد سیلاب بوده که منجر به خسارات جانی و مالی قابلتوجهی شده است. سیلابهای سالهای ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ بهویژه در شمال استان شدت گرفتند و مناطقی مانند بندر ترکمن و آققلا برای حدود یک ماه زیر آب رفتند. این سیلابها باعث تعطیلی بسیاری از فعالیتهای اقتصادی و تخریب زیرساختها شدند.
هرچند گریزی از وقوع سیلاب نیست اما میتوان با برخی اقدامات پیشگیرانه سازهای و غیرسازهای جلوی تشدید خسارتهای آن را گرفت، نمونهاش سیلاب سال ۹۸ـ۹۷ بود که خسارتی بین ۴۸۰۰ تا ۶۰۰۰ میلیارد تومان روی دست این استان گذاشت در حالی که متخصصان معتقد بودند که با بهرهبرداری از سد نرماب، میشد خسارتهای سیلاب را دستکم تا نصف کاهش داد.
طرحی روی کاغذ و بدون اعتبار مشخص
طرح جامع مدیریت سیلاب استان گلستان، پس از سیلابهای مهیب اوایل دهه ۸۰، بهعنوان یک برنامه بلندمدت و چندجانبه تصویب شد، طرحی که تا کنون ردیف اعتباری مشخصی نداشته است و اجرای آن نیز بهصورت جزیرهای و مقطعی بوده است. این طرح بر اساس رویکردهای سازهای، غیرسازهای و ترکیبی، بهدنبال کاهش ریسک سیلاب، افزایش تابآوری و بهرهبرداری بهینه از سیلاب است.
مؤلفههای اصلی این طرح عبارتند از مدیریت حوضههای آبریز شامل شناسایی و کنترل منابع و مسیرهای اصلی آبروها، کنترل فیزیکی سیلاب شامل ساخت سازههای مهندسی همچون سدها، بندهای خاکی، دیوارهای حفاظتی و سرشاخهگیرها، آمادگی و مدیریت بحران شامل آموزش و اطلاعرسانی به مردم، برنامهریزی برای مقابله با سیلاب و امدادرسانی و مدیریت سیلابدشت شامل حفظ و تقویت پوشش گیاهی، تثبیت خاک و جلوگیری از تخریب اراضی.
بهگفته آقای بهترک تا کنون ۲۶۳ بند خاکی در استان احداث شده است، این بندها در شمال شرق استان احداث شدهاند و علاوه بر کاهش شدت سیلاب، نقش مهمی در ذخیرهسازی آب برای بهرهبرداریهای کشاورزی دارند.
وی همچنین گفته است که ۵۱۰ سازه سنگملاتی نیز بهمنظور تثبیت بستر رودخانهها و جلوگیری از فرسایش شدید خاک در حوضههای آبخیز استان اجرا شده است.
سازههای سرشاخهگیر نیز از دیگر اقدامات سازهای منابع طبیعی برای مدیریت سیلاب است که در مناطق جنوبی استان، این سازهها بهعنوان خط دفاعی بین جنگلها و اراضی خشکی نصب شدهاند تا ورود سیلابهای شدید به منابع زیرزمینی و زیرساختهای حیاتی را کاهش دهند.
افزایش کاشت درختان و جلوگیری از تخریب جنگلها، یکی از مؤثرترین روشها برای کاهش فرسایش و کنترل رواناب است. آگاهسازی مردم درباره مخاطرات سیلاب و نحوه واکنش در مواقع بحران، از طریق برنامههای آموزشی و رسانهای و اجرای پروژههای نقشهبرداری، تعیین حد بستر و حد حریم رودخانهها، و بهروزرسانی دادههای مرتبط با سیلاب نیز از دیگر مؤلفههای طرح مدیریت سیلاب در استان است.
چالشهای مدیریت سیلاب در گلستان
با وجود تصویب طرح جامع مدیریت سیلاب و انجام برخی اقدامات، هنوز موانع و چالشهای جدی در مسیر کنترل سیلابها وجود دارد. بسیاری از برنامهها بهصورت جزیرهای و مقطعی انجام میشود و هماهنگی لازم بین نهادها و دستگاههای مسئول وجود ندارد، همچنین عدم تخصیص کافی بودجه باعث شده است بسیاری از پروژههای مهم نیمهکاره رها شوند یا با تأخیر اجرا شوند.
از سوی دیگر افزایش بارشهای ناگهانی و شدید بهدلیل تغییرات اقلیمی، حجم آبروان را افزایش داده و شرایط کنترل سیلاب را پیچیدهتر کرده است. روند تخریب پوشش گیاهی و افزایش فرسایش خاک باعث تشدید شدت سیلابها میشود که نیازمند توجه جدی است.
استان گلستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی خاص، یکی از مناطق پرخطر کشور در زمینه سیلاب و فرسایش خاک است، این مخاطرات نهتنها موجب خسارات مالی گسترده شده بلکه جان مردم و امنیت زیستی آنان را به خطر انداخته است.
با وجود تصویب طرح جامع مدیریت سیلاب، تا کنون اجرای کامل و یکپارچه آن محقق نشده است و نیاز به عزم جدیتر و هماهنگی بیشتر میان نهادها و مسئولان استان احساس میشود. اقدامات فنی همچون ساخت بندهای خاکی، سازههای سنگملاتی و سرشاخهگیرها کنار برنامههای غیرسازهای مانند تقویت پوشش گیاهی و آموزش عمومی میتواند در کاهش خسارات مؤثر باشد.
در نهایت، مدیریت علمی و جامع سیلاب در استان گلستان باید بهعنوان یک اولویت جدی در دستور کار تمامی دستگاههای مسئول قرار گیرد تا هم جان مردم حفظ شود و هم خسارات اقتصادی به حداقل برسد.
نظر شما