موضوع وقف و موقوفات و بهرهمندی جامعه اسلامی از برکات وقف بر کسی پوشیده نبوده و بسیاری از خدمات اجتماعی در جامعه بر اساس مقوله وقف و موقوفات انجام میشود.
به مناسبت هفته وقف در این نوشتار نیمنگاهی به این مقوله مذهبی و اجتماعی در نهاد آستان قدس رضوی به عنوان بزرگترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام داشتهایم.
...«وقف مُؤبّد قطعی» و «حبس مُخلّد شرعی»...
وقف و نذر از جمله مفاهیمی هستند که پایه منابع مالی و داراییهای بزرگترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام یعنی آستان قدس رضوی را تشکیل میدهند و بسیاری از عاشقان و دلباختگان امام هشتم حضرت اباالحسن الرضا(ع) در اعصار و ادوار مختلف تاریخی، بسیاری از اموال و داشتههای مادی و معنوی خود را به لحاظ ارادت به این آستان ملکوتی، وقف حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) کردهاند که این نشان از اخلاص و ارادت وصفناپذیر آنان به این عمل خداپسندانه دارد.
وقف؛ حبس مال و مصرف عایدی آن در اجرای نیت واقف است ولی در نذر، شخص خود را متعهد و ملزم به انجام کاری میکند که در اصل، تکلیف و الزامی در قبال آن نداشته است. پس با این توضیح در وقف باید اصل مال و موجودیت آن حفظ و منافع و عایدی آن در راه اجرای نیت واقف مصرف شود. به همین دلیل عبارات و اصطلاحاتی همچون «...الحمدلله الواقف علی الضّمائر و مُطّلعُ السّرائر...»، «وقف مُؤبّد قطعی»، «حبس مُخلّد شرعی» و... در متن وقفنامههای قدیمی موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی به چشم میخورد که بر اهمیت حبس مال و مصرف منافع و عایدی حاصل از آن در جهت نیات واقف تأکید دارد.
منشوری به نام «وقفنامه»
وقف موضوعی است که از طرف واقف به منظور خاصی انجام شده است و چون برابر شرع مقدس اسلام، آنچه وقف میشود در واقع از مالکیتِ مالک خارج و برای همیشه حبس شده تا عواید و درآمد آن در مسیر و جهتی که واقف تعیین کرده به مصرف برسد، بنابراین در تعریف وقف گفتهاند «الوقف هو تحبیس الأصل و تسبیل المنفعه» یعنی اصل مال موقوفه حبس و منافع و درآمد آن در راه خدا به مصرف میرسد. از طرفی چون هر وقفنامه یک واقف معیّن و مشخص دارد و جهت یا جهات تعیین شده غالباً با یکدیگر متفاوت هستند؛ بنابراین هر وقفنامه تابع شرایط و ضوابطی است که واقف آن مشخص و معین کرده و کسی نمیتواند به سلیقه شخصی یا حسب نیاز عواید موقوفه را به مصرف برساند، البته اگر مصرف آن به مرور زمان متعذر شود، حسب نظر متولی شرعی قابل مصرف در اقرب (نزدیکترین موضوع) به نیت واقف خواهد بود.
وقف به نام امام رضا(ع) و در جهت خدمت به مردم
جلوههای مختلف مشارکت اجتماعی در یک نهاد موقوفاتی مانند آستان قدس رضوی میتواند در قالبهای وقف، نذر، هبه و صُلح انجام شود. وقف علاوه بر جنبههای مذهبی، دینی و اجر و پاداش اخروی، با موضوع دخالت مردم و مشارکت آنان در اداره امور جامعه و از جمله فعالیتهای آستان قدس رضوی هم مرتبط است.
وقتی تاریخ موقوفات آستان قدس رضوی را بررسی میکنیم، به این شعار میرسیم که «وقف از سوی مردم و به نام حضرت رضا(ع) و برای تأمین و رفع نیازهای مردم» انجام شده است، بنابراین وقف در آستان قدس رضوی فقط برای موضوعات مرتبط با نیازهای حرم مطهر رضوی نیست، بلکه برای رفع نیازهای مختلف جامعه از جمله سلامت و نیازهای اجتماعی (ازقبیل توانمندسازی محرومان، تأمین نیازهای دانشآموزان، تسهیل ازدواج جوانان، فرزندآوری و اسکان زائران کمبرخوردار، زوجهای جوان و...) نیز میتواند باشد. البته عمران و توسعه حرم مطهر امام هشتم(ع) نیز نیاز به موقوفات مرتبط با آن دارد که افراد متدین و علاقهمند به بارگاه مطهر رضوی بخشی از اموال و دارایی خود را برای این موضوع اختصاص میدهند. یکی از موارد مهمی که در «وقف رضوی» در نظر گرفته شده، احیای امر و تبلیغ محاسن کلام اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است که در این زمینه نیز داراییهایی وقف آستان قدس رضوی میشود.
از «روشنایی و سوخت حرم مطهر» تا «اطعام»، «دارالشفا»، «تنظیف و تعطیر» و «روضهخوانی»
براساس بازنویسی متون موقوفات آستان قدس رضوی در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران که به منظور ساماندهی و شفافسازی مصرف عواید موقوفات انجام شد، سرفصلهای مهم در این زمینه شناسایی شد که مواردی مانند روشنایی و سوخت حرم مطهر، دارالشفا و بیمارستانها، خدام، کفشداران، دربانان، حفاظ، فراشان و مؤذنان، مهمانسرا و اطعام، سوگواری و روضهخوانی، برگزاری مراسم تعزیه برای ائمه اطهار(ع)، فقیران و مستمندان، فرش حرم مطهر، سادات، طلاب و اهل علم، تنظیف و تعطیر(عطرافشانی) حرم مطهر، توسعه و تعمیرات بیوتات متبرکه حرم مطهر، برگزاری مراسم جشن و سرور در اعیاد مذهبی و... از جمله مواردی به شمار میرود که مطابق نیات واقفان مصرف میشود.
ضمناً مصرف عواید برخی از موقوفات آستان قدس رضوی برابر وقفنامهها و طوامیر (طومار علیشاهی و عضدالملک) به جهت مطلق، خرج مصالح و مصارف آستان قدس رضوی میشود که این کار با صلاحدید تولیت آستان قدس رضوی انجام میپذیرد.
مقوله «وقف مشارکتی» و «توسعه عرصههای متنوع وقف»
همین جا لازم است به این موضوع اشاره شود که در آستان قدس رضوی با شعار «همه میتوانیم واقف رضوی باشیم» شیوههای نوینی برای وقف پیشبینی شده تا همه افراد جامعه بتوانند در ارائه خدمات به جامعه اسلامی مشارکت کنند. از جمله شیوههای نوین وقف در نهاد آستان قدس رضوی «وقف مشارکتی» است. برای این موضوع طرحی به مردم معرفی میشود و مردم میتوانند با مبلغی که اعلام میشود، در قالب وقف به حساب ویژه وقف واریز کنند. در این صورت پرونده وقف مشارکتی تشکیل و مبلغ مزبور به طرح مورد نظر اختصاص داده شده و پس از تکمیل طرح و افتتاح آن، وقفنامه جمعی تدوین و تنظیم میشود. در حال حاضر یکی از اولویتهای وقف مشارکتی در آستان قدس رضوی ساخت «رواق زیرسطحی بست شیخ بهایی» در حرم مطهر امام هشتم(ع) است. هدف از این کار، مشارکت دادن مردم در توسعه فضاهای مسقف حرم مطهر رضوی، شریک و برخوردار کردن آنان از ثواب اخروی وقف و برآورده شدن تقاضای فراوان مردم در مشارکت توسعه فضاهای زیارتی مسقف و باز حرم مطهر حضرت رضا(ع) است.
در زمینه «توسعه عرصههای متنوع وقف» با توجه به علاقهمندی همه اقشار مردم به درج نامشان در فهرست «واقفان رضوی»، عرصههای وقف در این آستان مبارک متنوع شده و مردم میتوانند «اموال و دارایی غیرمنقول» خود )مانند منزل، آپارتمان، مزرعه، باغ، زمین، کارخانه و...) و «اموال منقول» (مانند فرش، خودرو و...)، «سهام» که قابل انتقال به نام موقوفه باشد، «پول» (در قالبهای وقف وکالتی و وقف مشارکتی قابلیت وقف دارد)، «حقوق معنوی») مانند حق تألیف، حق اختراع، مالکیت نشان تجاری و...) را وقف کنند.
مقولهای به نام «بودجه موقوفاتی» در آستان قدس رضوی
یکی از مهمترین جنبههای شرعی و قانونی در مقوله وقف، توجه به نیات واقفان و عمل به آن است. رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان اوقاف کشور فرمودند: «... مهمترین مسئله در وقف، عمل امینانه نسبت به موضوع وقف است...». از طرف دیگر و در همین جهت، تولیت معزز آستان قدس رضوی بارها بر این موضوع تأکید و اشاره کردهاند مبنی بر اینکه «... وظیفه داریم به عنوان امانتداران، به انجام کلمه به کلمه وقفنامهها و نیات واقفان اهتمام بورزیم...». بر این اساس و با توجه به اهمیت عمل دقیق به نیات واقفان و عمل به متن وقفنامهها، از دیرباز در تشکیلات آستان قدس رضوی تهیه «بودجه موقوفاتی» براساس میزان عواید رقبات موقوفاتی و تقسیم آن طبق نیاتواقفان در وقفنامهها، مرسوم و معمول بوده است، به زبان سادهتر بودجه موقوفاتی میزان درآمد موقوفه را متناسب با نیات واقفان در وقفنامهها تقسیم و به حوزه اجرای نیات مثلاً حوزه روشنایی، مهمانسرا، فرش، تعطیر (عطرافشانی)، خدمه حرم مطهر، کتابخانه و... ابلاغ میکند.
همه ساله فرایند تهیه بودجه موقوفاتی از مهر ماه آغاز و تا پایان اسفند به طول میانجامد تا برای اجرا در سال آینده آماده ابلاغ شود. این ابلاغ پس از تأیید و تنفیذ تولیت معزز آستان قدس رضوی اعلام و از طریق مدیریت نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی برای اجرا به حوزههای اجرای نیات واقفان ابلاغ میشود. بنابراین هر ساله بودجه موقوفاتی در راستای اجرای صحیح نیات واقفان و مطابق با موارد مندرج در وقفنامهها تنظیم و پس از کسب اجازه از تولیت معزز آستان قدس رضوی در موارد مزبور هزینه میشود. به عبارت دیگر بودجه موقوفاتی همچون سند راه سالانه در راستای اجرای نیات واقفان به شمار میرود.
نظر شما