چهارم ربیع الثانی، روزی است که آسمان تشیع، شاهد طلوع ستاره‌ای درخشان بود؛ ستاره‌ای که نور علمش، عمق فقاهتش، صلابت جهادش و اوج معنویتش، راهگشای شیعیان در دوران‌های سخت غیبت و حضور ائمه(ع) شد. حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، آن سید بزرگوار و امین آل محمد(ص)، نه تنها وارث نسبی پاک، بلکه حامل میراثی عظیم از فضائل و کرامات بود.

در سالروز میلاد خجسته این اسوه تقوا و معرفت، بر آن شدیم تا با گشودن لایه‌های پنهان عظمت ایشان، دریابیم چگونه این شخصیت والا، به چنین جایگاه رفیعی در نزد ائمه اطهار(ع) و قلوب شیعیان دست یافت. برای این منظور، با حجت‌الاسلام والمسلمین محسن عرفاتی، معاون علمی و فرهنگی آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.

‏امین آل محمد(ص)؛ میراث‌دار علم سه امام همام

برای درک عمیق جایگاه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به عنوان پناهگاه شیعیان و محدثی امین، باید به ریشه‌های خانوادگی و بستر تاریخی زندگی ایشان بازگشت. حجت‌الاسلام عرفاتی با تشریح این مبانی، سخن را این‌گونه آغاز می‌کند: حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، از سادات جلیل‌القدر و از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) هستند که نسب شریفشان با چهار واسطه به سبط اکبر رسول خدا(ص) می‌رسد. عمر شریف حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) حدود ۸۰ سال به طول انجامید؛ عمری پربرکت که در آن، ایشان فصلی درخشان از خدمت به دین و مکتب اهل بیت(ع) را رقم زدند.

اما این عمر پربرکت، که در دامان امامت آغاز شد، چگونه به اوج خود رسید و چه ارتباطات ویژه‌ای با انوار الهی داشت؟ جناب عرفاتی در ادامه، در این باره چنین توضیح می‌دهد: این عمر پربرکت، فرصتی بی‌نظیر برای ایشان فراهم آورد تا محضر سه امام همام از ائمه اطهار(ع) را درک کرده و از ایشان بهره‌های علمی و معنوی فراوانی ببرد. با وجود اینکه ایشان در زمان حیات امام موسی کاظم(ع) متولد شدند، اما به دلیل خردسالی یا شرایط خاص آن دوران، از محضر مستقیم ایشان بهره‌ای نبرد اما به طور قطع، محضر امام رضا(ع) را درک کرده و مورد توجه خاص آن حضرت بودند. امام رضا(ع) طبق نقل روایت ارزشمندی در بحارالانوار نامه‌ای بسیار مهم و دقیق به ایشان نگاشتند که حاوی وصایا و منشوری اخلاقی و اجتماعی برای شیعیان است. این نامه با عبارت «ابلغ انی اولیائی السلام» (سلام مرا به دوستانم برسان) آغاز می‌شود و در آن به نکات کلیدی در باب سبک زندگی شیعی، ارتباط با ائمه و وظایف شیعیان پرداخته شده است. همچنین، ایشان محضر امام جواد(ع) را نیز درک کرده و از ایشان روایت نقل کرده‌اند. اوج ارتباط ایشان با ائمه(ع)، در زمان امام هادی(ع) بود؛ جایی که ایشان وکیل و نماینده مورد اعتماد امام بودند و به دستور مستقیم آن حضرت، برای حفظ جان و انجام رسالت‌های دینی، از سامرا به منطقه ری مهاجرت کردند. این مهاجرت، نه تنها یک سفر، بلکه نشان‌دهنده جایگاه رفیع و اعتماد کامل امام هادی(ع) به ایشان و مسئولیت خطیری بود که بر دوش داشتند.

‏از مدینه تا ری: سفری پر از علم و امانت

‏ معاون علمی و فرهنگی آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به ریشه‌های علمی و حدیثی جایگاه این بزرگوار در نزد ائمه اطهار اشاره کرد و توضیح می‌دهد: این ارتباط عمیق ریشه در جایگاه علمی و حدیثی بسیار رفیع ایشان دارد. صاحب بن عباد، از علمای بزرگ و وزرای شیعه در قرن چهارم هجری، ایشان را به عنوان کثیر الحدیث و کثیر الروایه توصیف کرده است؛ یعنی کسی که احادیث و روایات بسیاری را نقل کرده و در این زمینه تبحر و تخصص بی‌نظیری داشته است. این توصیف، صرفاً یک تمجید نیست، بلکه گواهی بر دانش گسترده و دقت ایشان در نقل معارف اهل بیت(ع) است.

‏وی در ادامه می‌افزاید: مرحوم آیت الله محمدی ری‌شهری، در کتاب ارزشمند خود، ۱۲۰ حدیث معتبر را که حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) از اهل بیت(ع) روایت کرده‌اند، با دقت فراوان جمع‌آوری و تدوین نمودند. ایشان تأکید داشتند که در انتخاب این روایات، نهایت وسواس به کار رفته و تنها احادیثی که از اعتبار سند و متن اطمینان کامل وجود داشته، گزینش شده‌اند. این مجموعه، گواه روشنی بر جایگاه علمی و حدیثی والای حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) است که نشان می‌دهد ایشان نه تنها یک راوی و محدث والا مقام، بلکه شخصیتی با ابعاد علمی و دینی بسیار گسترده‌تر از این عنوان بوده‌اند.

محدث، نویسنده، فقیه: ابعاد جامع یک شخصیت

حجت‌الاسلام ‏عرفاتی در ادامه با گشودن افق‌های تازه‌ای از شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) تأکید می‌کند: ابعاد علمی و دینی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) فراتر از صرف روایت حدیث است. ایشان در جایگاه‌های متعددی از جمله محدث، نویسنده و فقیه برجسته، نقش‌آفرینی کرده‌اند که هر یک به تنهایی نشان‌دهنده عظمت علمی ایشان است. از جمله مجموعه‌های حدیثی گردآوری شده از روایات ایشان می‌توان به کتاب جنات النعیم شامل حدود ۶۰ روایت، کتاب روح و ریحان شامل حدود ۵۷ روایت و کتاب تذکرة العظیم شامل حدود ۴۰ روایت اشاره کرد. این مجموعه‌ها، علاوه بر روایات، شامل زندگی‌نامه و مطالب بزرگان در خصوص ایشان نیز هستند. همچنین چندی قبل پس از کنگره علمی مسند حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) برگزار شد که در آن، مجموعه روایات ایشان به صورت مسند و مستند چاپ گردید.

ایشان بیان می‌کند: یکی از ویژگی‌های برجسته حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) که ایشان را از بسیاری امامزادگان متمایز می‌کند، شأن نویسندگی و تألیف است. دو کتاب به وی منسوب شده است؛ یکی کتاب «خطب امیرالمؤمنین(ع)» است که 200 سال قبل از تألیف نهج البلاغه به رشته تحریر در آمده است. در واقع یکی از منابعی است که سید رضی(ره) برای تدوین نهج‌البلاغه بهره برده است و دیگری کتاب «یوم و لیله» است که از راویان مختلف وجود دارد. محتوای این کتاب درباره احکام شرعی شب و روز بوده که محتوای آن شبیه کتاب توضیح المسائل بوده و اثر فقهی است و تألیف آن به خودی خود گواه بر جایگاه فقاهت ایشان و توانایی‌شان در استنباط احکام شرعی است.

مهر تأیید امامت بر فقاهت «سیدالکریم»

این کارشناس دینی تأکید می‌کند: شأن فقاهت و مرجعیت دینی ایشان با روایتی که از امام هادی(ع) نقل شده، به اوج خود می‌رسد و ایشان را در جایگاهی بی‌نظیر قرار می‌دهد. صاحب بن عباد در رساله‌ای که در شرح احوال علمی حضرت عبدالعظیم(ع) نگاشته، این روایت را نقل می‌کند: ابوحماد رازی از ری نقل می‌کرد که خدمت امام هادی(ع) در سامرا رسیدم و مسائل حلال و حرام را از ایشان پرسیدم. امام به پرسش‌های من پاسخ دادند. هنگامی که خواستم برگردم، امام فرمودند: «ای ابوحماد! هرگاه در امر دینت مشکلی برایت پیش آمد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان.» این توصیه مستقیم از سوی امام معصوم(ع) به ارجاع شیعیان به حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) برای حل مشکلات دینی، نشان‌دهنده مقام والای فقاهت و مرجعیت دینی ایشان است.

عبدالعظیم(ع) در کلام بزرگان و سیره عارفان

این کارشناس دینی ادامه می‌دهد: مرحوم صاحب بن عباد، در رساله کوچک خود که به توصیف علمی و معنوی حضرت عبدالعظیم(ع) پرداخته، ایشان را با صفاتی چون شخصی پرهیزکار و دیندار، معروف به امانت‌داری، اهل عبادت، لهجه و راستگویی شهرت داشت(یعنی در گفتار و عمل راستگو بود)، عالم به امور دینی، دانا به علوم الهی، معتقد به توحید و عدل الهی و بسیار حدیث نقل کرده توصیف می‌کند. این توصیفات، ابعاد دیگری از شخصیت ایشان را فراتر از نسب و امامزاده بودن؛ یعنی ابعاد علمی، معرفتی و معنوی ایشان را آشکار می‌سازد و نشان می‌دهد که ایشان الگویی جامع از فضائل اخلاقی و دینی بوده‌اند؛ شخصیتی که در تمام ابعاد زندگی، تجلی‌گاه معارف اهل بیت(ع) بود.

‏عرفاتی در نهایت با نگاهی به سیره علمای ربانی توضیح می‌دهد: در طول تاریخ، بسیاری از علمای ربانی و بزرگان شیعه، به عظمت معنوی و کرامات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) واقف بوده و بر زیارت ایشان تأکید داشته‌اند. این سیره، گواه دیگری بر جایگاه رفیع ایشان است؛ به عنوان مثال، آیت الله العظمی بهجت(ره) که معمولاً از قم خارج نمی‌شدند، برای زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و همچنین زیارت امام رضا(ع) به مشهد مقدس سفر می‌کردند. بسیاری از علمای بزرگ دیگر نظیر آیت‌الله حق‌شناس، آیت الله ضیاءآبادی در تهران و حاج آقای مجتهدی نیز همواره به زیارت و سفارش به زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) تأکید فراوان داشتند. این مجموعه از روایات، توصیفات بزرگان و سیره عملی علمای دین، همگی حاکی از آن است؛ سیدالکریم(ع) تجلی کامل یک عالم ربانی و نایب حقیقی امام است که مرجعیت علمی او با فرمان معصوم(ع) و عظمت معنوی‌اش با همسنگی زیارت کربلا، برای همیشه در تاریخ تشیع جاودانه شد.