در حالی که جنگ اوکراین در آستانه ورود به چهارمین سال خود است، غرب با شدت بیشتری به سراغ یکی از ستون‌های مالی روسیه رفته است؛ «ناوگان سایه». این ناوگان، یگان مخفیانه‌ای از تانکرهای نفتی قدیمی و بی‌صاحب است که روسیه برای دور زدن تحریم‌های نفتی غرب به کار می‌گیرد. در روزهای اخیر، اخبار متعددی از تلاش‌های اتحادیه اروپا، بریتانیا و متحدانشان برای هدف قرار دادن این ناوگان منتشر شده؛ از توقیف کشتی‌ها در سواحل فرانسه تا تحریم‌های جدید علیه صدها کشتی. اما آیا این تلاش‌ها می‌تواند واقعاً روسیه را به زانو درآورد؟

ناوگان سایه چیست؟

ناوگان سایه روسیه که گاهی به آن «ناوگان تاریک» یا «ناوگان خاکستری» هم گفته می‌شود، شبکه‌ای پیچیده از صدها نفت‌کش است که مسکو برای صادرات نفت خام و محصولات نفتی خود بدون رعایت سقف قیمت ۶۰ دلاری تحمیل‌شده توسط گروه جی۷، بریتانیا و اتحادیه اروپا به کار می‌گیرد. به گزارش بلومبرگ، این تحریم‌ها از سال ۲۰۲۲، در پاسخ به حمله روسیه به اوکراین وضع شده‌اند تا درآمدهای نفتی روسیه را که بیش از ۳۰ تا ۴۰ درصد بودجه جنگی‌اش را تأمین می‌کند، کاهش دهند.
به گزارش وال استریت ژورنال، براساس برآوردها، این ناوگان اکنون بیش از ۵۰۰ تا ۶۰۰ کشتی را شامل می‌شود (حدود یک ششم ناوگان جهانی تانکرها) که اغلب قدیمی (۲۰-۱۵ سال یا بیشتر)، بدون بیمه غربی معتبر و با مالکیت‌های مبهم از طریق شرکت‌های پوسته‌ای در کشورهای غیرتحریمی مانند امارات متحده عربی، ترکیه یا هند اداره می‌شوند.
این کشتی‌ها تحت پرچم‌های جایگزین مانند پاناما، لیبریا، جزایر مارشال یا حتی مغولستان (که دریایی ندارد!) تردد می‌کنند. تاکتیک‌های اصلی‌شان شامل خاموش کردن سیستم‌های ردیابی، انتقال کشتی به کشتی در دریای آزاد، جعل موقعیت جغرافیایی و استفاده از شماره‌های شناسایی جعلی است تا مبدأ و مقصد بار را پنهان کنند.
این ناوگان نه تنها (با فروش نفت به خریداران آسیایی مانند چین و هند با تخفیف‌های ظاهری) درآمد روسیه را حفظ کرده، بلکه به ابزاری برای عملیات هیبریدی تبدیل شده؛ از پرتاب پهپادهای جاسوسی بر فراز پایگاه‌های ناتو در دریای بالتیک تا آسیب‌رسانی احتمالی به کابل‌های زیرآبی برق و گاز. برای مثال به گزارش بی‌بی‌سی،‌ در سپتامبر ۲۰۲۵ پهپادهای روسی بر فراز فرودگاه کپنهاگ مشاهده و کشتی‌های ناوگان سایه مظنون به نقش در آن شناخته شدند.هرچند روسیه برای ساخت این ناوگان حدود ۱۰میلیارد دلار هزینه کرده و حتی از نیروی دریایی خود برای اسکورت کشتی‌ها استفاده می‌کند، اما به گزارش فایننشال تایمز، هزینه‌های نگهداری و ریسک‌هایش (مانند توقیف‌ها) در حال افزایش است.

غرب در حال تنگ‌تر کردن حلقه

در چند روز گذشته، موج جدیدی از اقدامات غربی علیه این ناوگان آغاز شده است. اتحادیه اروپا در حال آماده‌سازی بسته تحریم نوزدهم است که احتمالاً تا پایان این هفته تصویب می‌شود و حدود ۵۶۰ کشتی را هدف قرار می‌دهد؛ افزایشی چشمگیر از ۴۰۰ کشتی قبلی. این بسته شامل ممنوعیت واردات گاز طبیعی مایع (ال‌ان‌جی) روسیه از ژانویه ۲۰۲۷ (یک سال زودتر از برنامه قبلی)، تحریم خدمات سوخت‌رسانی به تانکرها و ممنوعیت ثبت کشتی‌های روسی تحت پرچم‌های اروپایی است.
توقیف‌های عملی: فرانسه در ۲ اکتبر ۲۰۲۵ تانکر «بوراکای» را در سواحل سنت‌نازر توقیف کرد؛ کشتی‌ای که مظنون به حمل ۷۵۰ هزار بشکه نفت روسی به هند بود و حتی بدون پرچم تردد می‌کرد. کاپیتان آن به دادگاه کشانده شد و امانوئل مکرون،رئیس‌جمهور فرانسه، آن را دزدی دریایی خواند. به گزارش الجزیره، این اقدام، بخشی از راهبرد اروپایی برای قطع ۳۰ میلیارد یورو از منبع درآمد جنگی روسیه عنوان شده است.
تحریم‌های بریتانیا: در ۱۵ اکتبر، بریتانیا شرکت‌های نفتی دولتی مانند روزنفت و لوک‌اویل را تحریم کرد و ۴۴ تانکر ناوگان سایه را به لیست سیاه افزود. به گزارش بی‌بی‌سی، یوئت کوپر، وزیر خارجه انگلیس گفته است این اقدامات فشار بر اقتصاد روسیه را تشدید می‌کند.
همکاری‌های منطقه‌ای: ۱۲ کشور اروپایی (ازجمله بریتانیا، آلمان، لهستان و کشورهای بالتیک) در دسامبر ۲۰۲۴ توافق کردند «ناوگان سایه را مختل کنند» و ناتو عملیات «بالتیک سنتری» را برای حفاظت از زیرساخت‌های دریایی گسترش داده است. در ۱۹ اکتبر یعنی سه روز پیش هم گروه جی۷ بر همکاری برای هدف قرار دادن کشورهایی که به روسیه در دور زدن تحریم‌ها کمک می‌کنند، تأکید کرد.

آیا غرب می‌تواند موفق شود؟

اما سؤال واقعی این است آیا این تدابیر پیچیده غرب، توفیقی هم خواهد داشت؟ واقعیت آن است ناوگان سایه روسیه تاکنون موفق بوده است و در یک نگاه کلی بدون اغراق، دلایل اصلی عدم توفیق غرب را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد.
ساختار غیرمتمرکز و جهانی ناوگان و غیرقابل ریشه‌کن بودن: ناوگان سایه تحت مالکیت شرکت‌های پوسته‌ای در بیش از ۳۰ کشور پراکنده است (از دبی و سنگاپور تا پاناما و جزایر ویرجین بریتانیا) به‌طوری که حتی اگر ۱۰۰ کشتی توقیف شود، روسیه بلافاصله ۱۰۰ تانکر قدیمی دیگر از بازار جهانی (با هزینه هر کدام ۱۰-۱۵میلیون دلار) جایگزین می‌کند. از ابتدای ۲۰۲۲، روسیه بیش از ۳۰۰ تانکر خریده و ناوگانش را دو برابر کرده است؛ تحریم‌های اتحادیه اروپا فقط ۵۶۰ کشتی را هدف می‌گیرد، اما ناوگان کلی بیشتر از ۶۰۰ کشتی است و روزانه ۱۰تا۲۰ کشتی جدید وارد آن می‌شود. توقیف‌هایی مثل بوراکای در فرانسه فقط قطره‌ای در اقیانوس است. روسیه در همان هفته توقیف بوراکای، پنج تانکر جدید ثبت کرد.
تقاضای بی‌پایان آسیا: چین و هند ۸۰درصد نفت روسیه را می‌خرند (روزانه ۲.۵میلیون بشکه) و حتی با تخفیف ۱۰تا۱۵ دلاری، سود روسیه ۳۰ میلیارد دلار در سال۲۰۲۵ بوده است؛ بیشتر از پیش از جنگ! تحریم‌های غربی بر بنادر اروپایی تأثیری بر آسیا ندارد؛ هند به‌تازگی ۵۰ قرارداد جدید با روزنفت امضا کرد و چین بنادرش را برای انتقال «کشتی به کشتی» باز نگه داشته است؛ تاکتیکی که ۹۰درصد صادرات روسیه را پنهان می‌کند. درآمد نفتی روسیه در سپتامبر ۲۰۲۵ عدد ۱۸ میلیارد دلار بوده است. (رشد ۵درصد نسبت به ۲۰۲۴، طبق وزارت دارایی روسیه)
پرچم‌های جایگزین و بیمه‌های سایه: بیش از ۷۰درصد ناوگان، تحت پرچم‌های جایگزین مانند پاناما (با بیش از ۱۵۰ کشتی)، لیبریا (بیش از ۱۰۰ کشتی)، جزایر مارشال (بیش از ۸۰کشتی کاملاً آزاد) و مغولستان (بیش از ۵۰ کشتی) فعالیت می‌کند؛ حتی اگر اتحادیه اروپا ثبت اروپایی را ممنوع کند، فقط ۱۰درصد کشتی‌ها را لغو کرده است. همچنین بدون بیمه غربی، روسیه از «باشگاه‌های بیمه روسی» (با یک‌میلیارد دلار ذخیره) و شرکت‌های چینی استفاده می‌کند؛ هزینه بیمه دو تا سه برابر شده، اما هنوز ارزان‌تر از توقف صادرات است.
حمایت نظامی و دیپلماتیک روسیه (سپر آهنین): روسیه به معنای واقعی جنگ اقتصادی را فهم کرده است. نیروی دریایی روسیه با بیش از ۲۰ ناو و زیردریایی برای اسکورت در دریای سیاه، بالتیک و اقیانوس هند مستقر شده و عملیات ناتو «بالتیک سنتری» تنها ۲۰درصد ترددها را مختل کرده است.
ناتو فقط ۵۰ کشتی برای نظارت بر ۱۰ میلیون مایل مربع دریای بالتیک دارد و توقیف هر کشتی یک تا ۲ میلیون یورو هزینه دارد؛ مجارستان و اسلواکی (وابسته به گاز روسیه) با تحریم ال‌ان‌جی مخالفت کرده‌اند و آمریکا (تحت مدیریت ترامپ) جنگ اوکراین را به اندازه دموکرات‌ها مهم نمی‌داند. در نهایت باید گفت اگرچه غرب ۵میلیارد یورو برای تحریم‌ها خرج کرده، اما درآمد روسیه فقط ۱۰درصد افت کرده و ۱۰۰میلیارد دلار در ماه به ۹۰ میلیارد رسیده است.
انعطاف‌پذیری تاکتیکی روسیه: روس‌ها همیشه یک قدم جلوتر از شبکه تحریم هستند. خاموش کردن سیستم ردیابی در ۹۵درصد کشتی‌ها، جعل جی‌پی‌اس، مسیرهای جدید (از طریق قطب شمال) و پهپادهای جاسوسی برای ردیابی ناوگان غربی اقدامات پیشگیرانه‌ای است که مقدمه صعود تعداد اعضای ناوگان سایه روسیه را به ۷۰۰ کشتی فراهم کرده است که در نتیجه این اقدام تا پایان سال ۲۰۲۶ درآمدش را ۱۵درصد افزایش می‌دهد.
در نهایت باید گفت اقدامات غرب هزینه ناوگان سایه را ۲۰ تا۳۰درصد افزایش داده و تنها ۱۰درصد صادرات را مختل کرده، اما روسیه با اقتصاد جنگی‌اش (رشد ۳.۵درصدی جی‌دی‌پی در ۲۰۲۵) و ذخایر ۶۰۰ میلیارد دلاری، این فشارها را هضم می‌کند. در نتیجه، ناوگان سایه روسیه نه تنها از پس شبکه‌های مختلف تحریم برآمده و زنده می‌ماند، بلکه قوی‌تر می‌شود. این جنگ اقتصادی، برد روسیه را نشان می‌دهد: غرب تور می‌بندد، اما شبکه‌های این تور تحریمی نمی‌تواند کشتی‌های روسی را به دام بیندازد.