کنگره بین‌المللی میرزای نائینی با محورهایی همچون «نوآوری‌های فقهی و اصولی»، «نقش مرحوم نائینی در نظریه حکومت اسلامی» و «جایگاه اخلاقی و معنوی میرزای نائینی در تاریخ معاصر حوزه‌های علمیه» برگزار شد که اختتامیه آن نقطه اوج گفت‌وگوهای علمی و هم‌اندیشی‌های حوزوی در این زمینه به شمار می‌رود. این آیین که با حضور میهمانان مدعو حوزوی از خراسان و سایر حوزه‌های علمیه و اندیشمندان با رویکردی علمی و تمدنی برگزار شد، فرصتی برای بازخوانی اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی و فقهی یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های قرن معاصر بود. در برگزاری این کنگره حوزه‌های علمیه قم، نجف و خراسان و همچنین آستان قدس رضوی همکاری داشتند. در ادامه گزارشی از افتتاحیه و اختتامیه این کنگره را مرور می‌کنیم.

حرکتی نیکو که حسن ختام آن در جوار مرقد مطهر امام رضا(ع) بود

کنگره بین‌المللی میرزای نائینی صبح پنجشنبه در مدرسه امام موسی کاظم(ع) قم با حضور آیت‌الله العظمی سبحانی، آیت‌الله اعرافی و جمعی از اعضای خبرگان رهبری آغاز به کار کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین احمد فرخ‌فال در افتتاحیه کنگره بین‌المللی میرزای نائینی که با حضور علما، اندیشمندان و استادان برجسته حوزه و جمعی از اعضای خبرگان رهبری برگزار شد، ضمن قدردانی از تلاش‌های دست‌اندرکاران این رویداد علمی و دینی، بر نقش مراجع عظام تقلید، حوزه‌های علمیه ایران و عراق و حمایت‌های رهبر معظم انقلاب در شکل‌گیری این کنگره تأکید کرد.
وی با بیان اینکه پیام ارزشمند رهبر معظم انقلاب به این همایش موجب افتخار برگزارکنندگان شده است، افزود: مفتخریم که این محفل نورانی با پیام پربرکت حضرت آیت‌الله العظمی امام خامنه‌ای متبرک شد و تلاش عوامل سیاست‌گذاری، مدیریتی و اجرایی کنگره در راستای تحقق آرمان‌های ایشان شکل گرفت.
حجت‌الاسلام والمسلمین فرخ‌فال با اشاره به محتوای پیام رهبر معظم انقلاب، ادامه داد: ایشان تأکید کردند جای چنین کنگره‌ای برای بزرگداشت مرحوم نائینی خالی بود و این اقدام بسیار ارزشمند است و همچنین تصمیم برای برگزاری اختتامیه در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) را حرکتی نیکو دانستند.
دراین مراسم، آیت‌الله العظمی جعفر سبحانی با بیان اینکه هدف از برگزاری این جلسه، تکریم عالمی بزرگ و مرجع عالی‌قدر است که خدمات ارزنده‌ای به تشیع و جامعه اسلامی ارائه کرده، گفت: مرحوم نائینی ثمره حوزه علمیه نجف بود؛ حوزه نجف در سال ۴۴۷ قمری تأسیس شد و اکنون بیش از هزار سال از شکل‌گیری آن می‌گذرد.
مرجع تقلید شیعیان در ادامه افزود: میراث آیت‌الله نائینی نه تنها نمایانگر یک امت در عرصه علم و عمل است، بلکه محور مکتب‌سازی و پیوند حوزه‌های علمیه ایران و عراق به شمار می‌رود.

استاد علیدوست:‌ نائینی را از ۱۰۰ سال پیش به امروز بیاوریم

بنا بر این گزارش، اختتامیه کنگره بین‌المللی علامه میرزای نائینی با هدف تبیین و بررسی منویات و ابعاد مختلف شخصیتی این عالم شیعه با حضور اساتید حوزه علمیه خراسان، قم و نجف شنبه شب در مشهد مقدس برگزار شد. در این مراسم، آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، دبیر علمی کنگره بین‌المللی بزرگداشت علامه نائینی به سخنرانی پرداخت و با اشاره به اهداف برگزاری این برنامه گفت: سعی و هدف ما در برگزاری این کنگره، تبیین این نکته بود که اگر امروز جناب نائینی زنده می‌بود، در شرایط خاص حاضر چه می‌کرد؟ ما باید تلاش کنیم او و خصوصیاتش را در دوران معاصر و امروز ببینیم.
وی افزود: این کنگره از پنج سال پیش با فعالیت پنج کمیته علمی شروع شد و در رأس کمیته‌ها افراد شاخص هر رشته قرار داشتند. صدها نفر از عالمان و اساتید هم با ما همکاری کردند که خروجی آن منجر به تهیه ۴۷ جلد مقالات و مکتوبات مختلف علمی شد و ۳۰۰ مقاله هم به دبیرخانه کنگره رسید.
آیت‌الله علیدوست در ادامه با تشریح سیاست حاکم بر اجرایی شدن کنگره بزرگداشت علامه نائینی بیان کرد: زمانی که می‌خواهیم از محقق نائینی صحبت کنیم در دو بخش فقه و اصول با کار نسبتاً آسانی روبه‌رو هستیم، اما زمانی که بخواهیم اندیشه سیاسی این عالم بزرگ را بررسی کنیم کار کمی سخت‌تر می‌شود و ما در کنگره بزرگداشت علامه نائینی سعی‌مان بر این بود اندیشه‌های سیاسی علامه نائینی را آن‌گونه که بود، مطرح کنیم، زیرا زندگی محقق نائینی تقریباً برای همگان دارای نکته است.
وی ادامه داد: جناب نائینی به انواع و اقسام مختلف به مسئله استبداد می‌تازد و در احوالاتش می‌بینیم وقتی با برخی شبهات روبه‌رو می‌شود، چطور با ادله و استدلال به آن حمله می‌کند. تلاش ما نیز این بود نائینی را بشناسیم و الحمدلله اگر آثار و پژوهش‌های کنگره را بنگرید، می‌بینید در بخش سیاسی موفق عمل کرده‌است.دبیر علمی کنگره در ادامه با اشاره به وضعیت فعلی حوزه علمیه خراسان و مشهد بیان کرد: به حوزه علمیه مشهد با مدیریت کلان فعلی خوشبینم و فکر می‌کنم این کار از عهده حوزه سترگ خراسان رضوی برمی‌آید که نائینی را 100 سال به جلو بیاوریم تا متوجه شویم ایشان اگر در حال حاضر بود چه سیاستی را اتخاذ می‌کرد که همان برای حوزه‌ها به عنوان سیاست محوری قرار گیرد.

مدیر حوزه‌های علمیه خراسان:‌ فقیهی زمان‌شناس که سبب تحولات جهانی جریان‌ساز شد

در این مراسم، حجت‌الاسلام والمسلمین علی خیاط، مدیر حوزه‌های علمیه خراسان با اشاره به شخصیت علمی مرحوم علامه نائینی اظهار کرد: ایشان از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی شیعه در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ هجری قمری به شمار می‌رود که زندگی پرفراز و فرودی را تجربه کرده است.
حجت الاسلام خیاط ادامه داد: این عالم گرانقدر تعادلی میان سنت‌های اصیل دینی و نوآوری‌های تحول‌آفرین ایجاد کرد. ایشان استوانه رفیعی در حوزه علمیه نجف و از شاگردان مکتب شیخ انصاری است که دارای نوآوری‌های فراوان و آثار بسیار نظام‌مند و دقیق است.
مدیر حوزه علمیه خراسان بیان کرد: علامه نائینی شاگردان پرتعدادی را هم تربیت کرده که تعداد قابل توجهی از آن‌ها در رده مراجع تقلید بودند. مثل آیات عظام خویی، حکیم میلانی، آملی، کاظمی، خراسانی، شیخ حسین حلی و…؛ حوزه کهن خراسان افتخار دارد که با حضور دو شاگرد مرحوم علامه نائینی شامل آیات عظام میلانی و میرزا مهدی اصفهانی از فروغ علم ایشان بهره‌مند شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین خیاط در ادامه با اشاره به اندیشه سیاسی مرحوم علامه نائینی عنوان کرد: ایشان در حوزه اندیشه سیاسی جزو فقهای دارای روحیه مقاومت در برابر استعمار انگلیس بود که این شاید نشأت گرفته از همکاری وی با میرزای شیرازی و دوستی با سید جمال‌الدین اسدآبادی باشد.
وی همچنین گفت: نکته دیگری از ابعاد شخصیتی مرحوم علامه نائینی، زمان‌شناسی وی بود که به همین دلیل موجب تحولات جهانی جریان‌ساز شد. اکنون در عصری که جهان اسلام با چالش‌های سیاسی متعدد روبه‌رو است برپایی چنین همایش‌هایی دارای ضرورتی عقلی و دینی است، زیرا در حال حاضر پژوهش درزمینه آثار این بزرگوار و شناساندن آن به قشر جوان بسیار اهمیت دارد.

آیت‌الله سیداحمد خاتمی: میرزای نائینی، فقیهی که استاد مراجع بود

در ادامه این همایش، آیت‌الله سید احمد خاتمی، عضو فقهای شورای نگهبان و خبرگان رهبری و امام جمعه تهران به سخنرانی پرداخت و با ابراز خرسندی از برگزاری چنین کنگره‌ای گفت: مرحوم علامه نائینی در پنج قله، قهرمان بود، یکی در قله فقاهت است.
وی افزود: یک فقیه برجسته باید در دو عرصه قهرمانی کند؛ یکی در باب عبادات و دیگری در باب معاملات؛ که در این دو زمینه، کتاب الصلاه و کتاب حج مرحوم بسیار ارزشمند بوده و ایشان بسیار زیبا قلم زده است. دومین قله، علم اصول است، به‌طوری‌که ایشان را مجدد اصول نامیدند و این لقب درستی است.
این عضو فقهای شورای نگهبان در ادامه بیان کرد: قله سومی که مرحوم علامه نائینی بر فراز آن ایستاده بود قله معنویت است. مرحوم آیت‌الله بهجت نقل می‌کند روزی به کربلا مشرف شده بودم و پیشنماز حرم را نمی‌شناختم؛ از دیگران پرسیدم ایشان کیست؟ گفتند: علامه نائینی. آن‌گاه دیدم ایشان در نماز بسیار اوج می‌گیرد و اشک می‌ریزد و می‌لرزد.
آیت‌الله خاتمی در ادامه، چهارمین قله افتخار مرحوم علامه نائینی را تربیت شاگردان دانست و عنوان کرد: نکته مهم آنجاست در کلاس درس ایشان طلاب مبتدی و حتی طلاب متوسط هم حضور نداشتند و فقط بزرگان رفت‌وآمد می‌کردند، به همین خاطر است ایشان را استاد مراجع می‌نامند. مرحوم آیات عظام خویی، میلانی و مرحوم میرزا مهدی اصفهانی از جمله بزرگانی هستند که علامه نائینی تربیت کرده است.
وی در ادامه، پنجمین قله را قله سیاست دانست و افزود: مرحوم علامه نائینی صاحب مکتب سیاسی بود، چرا که با سید جمال‌الدین اسدآبادی از اصفهان محشور بود و میرزای شیرازی هم هرگاه وارد سامرا می‌شد در حجره مرحوم نائینی اقامت می‌گزید، یعنی سنخیت از همین زمان آغاز شد.
خطیب موقت جمعه تهران در ادامه با اشاره به روحیه ضد استبدادی مرحوم علامه نائینی بیان کرد: حقیقت آن است علامه نائینی به دنبال مبارزه با استبداد قاجار، ظلم‌ستیزی و برقراری عدالت بود که به همین دلیل ایشان را در شبی که قرار بود به ایران سفر کند، به قتل رساندند.
آیت‌الله خاتمی ادامه داد: من معتقدم حوزه خراسان پیشگام انقلاب است که افرادی همچون رهبر معظم انقلاب را تربیت کرد. فردی که حالا غربی‌ها ایشان را دوراندیش‌ترین رهبر جهان می‌دانند. در جنگ ۱۲ روزه نیز همه دیدیم ایشان چه خوش درخشیدند و این رژیم صهیونیستی بود که دست تسلیم را بالا برد. بحمدالله حوزه‌های علمیه مثل گذشته همگام با انقلاب هستند و این امانتی در دست ماست.

حمید درایتی:‌ از خصوصیات علامه نائینی انسجام میان آرا و نظرات است

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین حمید درایتی، مدرس سطح عالی و خارج حوزه علمیه خراسان با اشاره به ابعاد شخصیتی مرحوم علامه نائینی، ایشان را شخصیتی نظریه‌پرداز دانست و گفت: مرحوم علامه نائینی از جمله افرادی بود که نه تنها به پیشرفت علم کمک کردند بلکه منجر به جهش علم شدند. ایشان آرای بدیل و مهمی در علم اصول ابداع کرد که توانسته برخی از مشکلات علمی را حل کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین درایتی با بیان اینکه در یک مدرسه فکری، انتظام نقش اساسی دارد، اظهار کرد: از خصوصیات نائینی انسجام میان آرا و نظرات است که به نقش درونی دانش اصول توجه دارد و متوجه است هر رأی و نظرش در هر مسئله موازی با آرای دیگر مسائل، همگون باشد. ایشان به خوبی پایه‌های دانش اصول را شناسایی کرد و این انسجام درونی، وی را در ردیف مؤسسان یک مکتب اصولی قرار می‌دهد.
این استاد سطح عالی و خارج حوزه علمیه خراسان در ادامه افزود: علامه نائینی حقیقتاً یکی از روشمندترین علما بود که با یک روش مشخص، مسائل را حل می‌کرد. او مؤسس یک مدرسه فکری اصولی بود. ویژگی دیگر مرحوم نائینی آن است که او در کاربردی‌سازی قواعد اصولی و بهره بردن از مسائل فقهی سعی بسیاری کرد و این امر در اصول مرحوم نائینی کاملاً مشهود است.
گفتنی است، میهمانان این بزرگداشت روز شنبه 3 آبان میهمان حرم مطهر رضوی بودند. این برنامه به همت آستان قدس رضوی، حوزه علمیه خراسان و با همکاری مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، در حرم مطهر رضوی برگزار شد. شیخ نبیل الحلباوی، تولیت حرم حضرت رقیه(س) در دمشق و عضو مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) در حاشیه این کنگره با تأکید بر اهمیت زنده نگه‌داشتن میراث فکری علمای پیشگام، گفت: شرکت در کنگره مرحوم نائینی افتخاری بزرگ بود. این کنگره، حرکتی است در جهت احیای تفکر دینی و آزادمنشی علمایی که همزمان پاسدار دین و آزادی انسان بودند. وی افزود: مرحوم نائینی با مجاهدت علمی خود نشان داد اسلام می‌تواند در برابر استبداد سیاسی و دینی بایستد و عدالت را تضمین کند.
شیخ الحلباوی با بیان اینکه اندیشه این فقیه وارسته، پایه‌گذار فقه سیاسی مردم‌گرا در عصر معاصر است، خاطرنشان کرد: آیت‌الله نائینی در کتاب ارزشمند تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، با شجاعت علمی، دو نوع استبداد (سیاسی و دینی) را نقد و نقش مردم را در مشروعیت حکومت اسلامی به‌روشنی تبیین کرد.حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینی کوهساری، معاون بین‌الملل حوزه‌های علمیه نیز در حاشیه این مراسم با اشاره به اهمیت این رویداد، گفت: توفیق زیارت حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) در کنار میهمانان بین‌المللی از کشورهای عراق، لبنان، افغانستان، پاکستان و هند، بزرگ‌ترین برکت این همایش است.
وی افزود: مرحوم میرزای نائینی شخصیتی است که مرزهای علمی را درنوردید و انتساب ایشان به حوزه علمیه نجف، قم و اصفهان، ما را بر آن داشت این همایش چهارروزه را با مشارکت فعال حوزه‌های قم و نجف برگزار کنیم.