روزها، سالروزها و یادآوری رویدادها براساس تقویم، تذکر و یادآوری برای ماست. از یادآوری محبت و علاقهای که به یک شخص یا رویداد داریم تا یادآوری آموزههایی که از آن شخص یا موضوع به یاد داشته و آموختهایم. این تذکر و یادآوری وقتی پای انسانی بزرگ یا موضوعی مبارک در میان است، اهمیتش بیشتر است. بر همین اساس ما سالروز ولادت یا شهادت ائمه اطهار(ع) را گرامی داشته و آن را وسیلهای برای احیای امر این بزرگان قرار میدهیم. در این میان ولادت رسول خدا(ص) یکی از سالروزهای مهم و مبارک برای ما مسلمانان است. سالروزی که برای ما هم یادآور رحمت خدا و رسولش است و هم تذکر و یادآوری برای مرور آموزههای او. آموزههایی که بنا به گفته قرآن، کاملترین الگو و شاخصترین متر و معیارش برای آموزش و الگو گرفتن، رسول خدا(ص) است. خداوند در آیه تأسی(احزاب: ۲۱) پیامبر(ص) را به عنوان الگو و اسوه نیکو معرفی کرده و از مسلمانان میخواهد از او پیروی کنند و به روش او تأسی جویند. بنا به این سفارش، در سالی که هزارو پانصدمین سال ولادت پیامبر خاتم(ص) است، در مطالبی زنجیرهوار به شرح دلایل تأسی از ایشان و همچنین آموزههای سیره فردی و اجتماعی ایشان برای الگوگیری خواهیم پرداخت.
الگویی که خدا به ما هدیه داد
نخستین واژهای که در آیه ۲۱ سوره احزاب باید مدنظر ما قرار بگیرد واژه «أُسْوَةٌ» است. اسوه در لغت به معنای پیشوا (لسانالعرب، ج۱۴، ص ۳۵) و حالتی است که انسان هنگام پیروی از دیگری به خود میگیرد (مفردات الفاظ القرآن، ص۷۶) یعنی همان حالت پیروی و اقتدا کردن است.(تفسیر قرآن مهر، ج ۱۶، ص۳۳۰) بنا به تفسیر نور استاد قرائتی «أُسْوَةٌ» در مورد تأسی و پیروی کردن از دیگران در کارهای خوب به کار میرود. در قرآن دوبار این کلمه درباره دو پیامبر عظیمالشأن آمده است: یکی درباره حضرت ابراهیم(ع) و دیگری درباره پیامبر اسلام(ص). جالب آنکه اسوه بودن حضرت ابراهیم(ع) در برائت از شرک و مشرکان است و اسوه بودن پیامبر اسلام(ص) در آیات مربوط به ایستادگی در برابر دشمن مطرح شده است.
الگویی برای بهترین مردمان
خداوند در معرفی رسولش به ما میگوید او رحمتی برای عالمیان است. رحمتی که آمد تا به ما اخلاق و کرامت را بیاموزد. پس عجیب نیست که در قرآنش از او به عنوان الگویی نیکو یاد کند. در سوره احزاب میخوانیم: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا؛ یقیناً برای شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوی نیکویی است برای کسی که همواره به خدا و روز قیامت امید دارد و خدا را بسیار یاد میکند». الگویی که پیروی از آن دارای مختصاتی است و هر کسی نمیتواند به تأسی از آن برخیزد. این آیه در توصیف افرادی که میتوانند جا پای رسول خدا(ص) بگذارند معیارهایی مانند ایمان و امید به خداوند و روز قیامت را مطرح میکند. افراد مؤمنی که خدا را در همه حال به یاد دارند و از او بسیار یاد میکنند. هرچند برخی مفسران منظور از ذکر کثیر را نمازهای پنجگانه دانستهاند؛ اما بنا به گفته گروهی دیگر، ایمان به مبدأ و معاد و ذکر دائم خداوند لازمه تأسی از حضرت محمد(ص) است. در حقیقت این آیه مسلمان حقیقی را کسی دانسته که به پیامبر(ص) اقتدا کرده و با هیچ کدام از دستورات وی مخالفت نکند. (تفسیر کاشف، ج۶، ص۲۰۵)
الگویی که در همه زمینهها پناه و راهنماست
خوب است بدانیم این آیه در جریان جنگ احزاب نازل شده است. به همین دلیل این پرسش مطرح است که آیا این پیروی و تأسی تنها مربوط به آن زمان و مکان بوده یا خیر؟ به گفته مفسران، خداوند رسول خدا(ص) را الگویی برای همه زمانها و مکانها معرفی کرده است. آنچنان که در تفسیر نور از استاد قرائتی میخوانیم: «نقش پیامبر(ص) در جنگ احزاب، الگوی فرماندهان است: هدایت لشکر، امید دادن، خندق کندن، شعار حماسی دادن، به دشمن نزدیک بودن و استقامت کردن. حضرت علی(ع) فرمود: در هنگامه نبرد، خود را در پناه پیامبر اکرم(ص) قرار میدادیم و آن حضرت از همه ما به دشمن نزدیکتر بود. «اتقینا برسول الله صلی الله علیه و آله فلم یکن منا اقرب الی العدو منه». (نهجالبلاغه، حکمت ۲۶۰) این آیه در میان آیات جنگ احزاب است؛ اما الگو بودن پیامبر(ص) اختصاص به مورد جنگ ندارد و پیامبر(ص) در همه زمینهها، بهترین الگو برای مؤمنان است».
الگویی برای ما از مهربانی تا مقاومت
همچنین مفسران در بررسی این آیه به این موضوع پرداختهاند که حوزه تأسی از پیامبر(ص) چیست. یعنی در چه مواردی باید از ایشان تأسی کرد. آیتالله العظمی مکارم شیرازی در کتاب تفسیر نمونه معتقد است پیامبر اکرم(ص) در روحیات عالی، استقامت و شکیبایی، هوشیاری، درایت، اخلاص، توجه به خدا و زانو نزدن در برابر سختیها و مشکلات، بهترین الگو و سرمشق برای همه مسلمانان است. (تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص۲۴۲)
همچنین قرآن در مواردی به شاخصهای رفتاری پیامبر(ص) اشاره کرده است؛ شاخصهایی که میتواند راهنمای ما برای الگوبرداری باشد. بهطور مثال قرآن درباره گشادهرویی پیامبر اکرم(ص) میفرماید: «به خاطر رحمت الهی بود که برای مردم نرم شدی و اگر تندخو و سختدل بودی، از دور تو پراکنده میشدند». (آلعمران، آیه ۱۵۹) همچنین خداوند در آیه ۱۲۸ سوره توبه، مهربانی پیامبر اکرم(ص) را در برابر مؤمنان، اینطور توصیف میکند: «همانا رسولی از جنس شما برای (هدایت) شما آمد که فقر و پریشانی و جهل و فلاکت شما بر او سخت میآید و بر(آسایش و نجات) شما بسیار حریص و به مؤمنان رئوف و مهربان است».
مانند او در جزئیات
درباره چگونگی تأسی از پیامبر(ص) در کلامی از امیرالمؤمنین(ع) میخوانیم: «فَتَأَسَّ بِنَبِیِّکَ الاَطْیَبِ الاَطْهَرِ صلی الله علیه و آله؛ فَاِنَّ فیهِ اُسْوَةً لِمَنْ تَاَسّی وَ عَزاءً لِمَنْ تَعَزّی، وَ اَحَبُّ الْعِبادِ اِلَی الله ِ الْمُتَاَسّی بِنَبِیِّهِ وَ الْمُقْتَصُّ لاَ ثَرِه...؛ از پیامبر پاک و پاکیزهات پیروی کن؛ چرا که [شخصیت] او، الگوی کاملی است برای آنها که [در زندگی] در پی الگویی هستند و راه او، بهترین راه است برای آنها که [در زندگی] در پی سر سپردن به راهی هستند و محبوبترینِ بندگان در نزد خدا کسی است که از پیامبر خویش پیروی کند و دنبالهرو او باشد». (نهجالبلاغه، از خطبه ۱۶۰) ایشان در ادامه این خطبه به بیان برخی از ویژگیهای پیامبر(ص) پرداخته و چنین میفرمایند: «او به اندازه نیاز از دنیا بهره گرفت و هرگز تمایلی به آن نشان نداد. اندامش از همه مردم لاغرتر و شکمش از همه گرسنهتر بود. دنیا (از سوی خدا) به وی عرضه شد، ولی آن را نپذیرفت. او میدانست چه چیزی مبغوض خداست، آن را مبغوض میشمرد، چه چیز نزد خدا حقیر است، آن را حقیر میدانست و چه چیز نزد او کوچک است و آن را کوچک میدید. اگر در ما چیزی جز محبت به آنچه مورد خشم خدا و رسولش است و نیز بزرگ شمردن آنچه خدا و رسولش آن را کوچک شمردهاند وجود نداشته باشد، همین امر برای مخالفت ما با خدا و سرپیچی از فرمانش کافی است». آیتالله مصباح یزدی در شرح این سخن به عدم توجه به ظاهر عمل اشاره کرده و میگوید: «منظور از تأسی این نیست که شکل کار را تقلید کنیم؛ باید روح کار را تقلید کرد. مانند زهد، بیاعتنایی به دنیا، ساده زیستن و بیتکلف بودن». (سخنان آیتالله مصباح یزدی در دفتر رهبر معظم انقلاب در شب ۲۲ ماه مبارک رمضان ۱۴۲۷)
نظر شما