بارها خوانده و یا شنیده‌اید که هوش مصنوعی یک انقلاب بزرگ در دنیای فناوری به حساب می‌آید. انقلابی که شگفتی‌هایش به همان سال پیدایش، محدود نمی‌شود و ضمن جهان‌گیر شدن، هر روز برگ تازه‌ای از تحولاتش را رو می‌کند. دو سه سال پیش وقتی خیلی‌ها انگشت به دهان توانایی‌های هوش مصنوعی، چت‌جی‌پی‌تی و... شده بودند، برخی شرکت‌های بزرگ دنبال رقم زدن یک انقلاب در این فناوری جدید و انقلابی افتادند؛ این یعنی ماجرا چیزی شبیه به انقلاب در انقلاب شده بود. آن‌ها کار برای ترکیب محاسبات کوانتومی با هوش مصنوعی را آغاز کرده بودند.

بارقه امید

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، دیروز به خبرنگاران گفته بود: «ایران به‌زودی به هوش مصنوعی کوانتومی نیاز خواهد داشت». حجت‌الاسلام خسروپناه اضافه کرده: «نظر کارشناسی شخصی من این است که سازمان هوش مصنوعی و کوانتومی باید همزمان با هم تشکیل شود... دیگر هوش مصنوعی با منطق صفر و یک جواب نمی‌دهد... اصلاً بساط هوش مصنوعی کلاسیک کنار گذاشته می‌شود». اگرچه سخنان دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بوی هشدار نسبت به عقب‌افتادگی ایران در زمینه هوش مصنوعی را می‌دهد، اما بارقه‌ای از امید را هم روشن می‌کند که در بحبوحه انقلاب‌درانقلاب هوش مصنوعی، مسئولان و برنامه‌ریزان ایرانی فقط درگیرمعضلاتی مثل فیلترینگ و اینترنت و... نیستند و حواسشان به این هم هست که باید کاری کنند تا بیشتر از این از قافله هوش مصنوعی و انقلاب‌هایش عقب نمانند!
حدود یک سال پیش «هارتموت نوین» بنیان‌گذار آزمایشگاه هوش مصنوعی کوانتومی گوگل گفت: هوش مصنوعی با کمک محاسبات کوانتومی می‌تواند درهای جدیدی از دنیای فناوری را به روی ما باز کند.
فراموش نکنیم که در فناوری هوش مصنوعی، از هر نوعش که باشد، اساس کار رایانه‌ها و توانایی محاسباتی و پردازششان هستند. هوش مصنوعی در مفهوم سنتی‌اش، همه چیز را مدیون رایانه‌هایی است که به کمک تراشه‌ها، «بیت»‌ها (صفر و یک) را به صورت مجزا ذخیره و پردازش می‌کنند. این رایانه‌ها محاسبات پیچیده‌تر را هم با اتکا به همان تراشه‌ها و البته به مدد بهره‌گیری از الگوریتم‌های خاص انجام می‌دهند تا کارهای بشر امروز و آنچه از هوش مصنوعی می‌خواهد روی زمین نماند. اما از سال‌ها پیش دانشمندان، به فکر ساخت رایانه‌های کوانتومی افتادند.

چطور شروع شد؟

رایانه‌های کوانتومی، مدل و روش محاسبه و پردازششان با رایانه‌های معمولی فرق دارد. این رایانه‌ها متکی به «کیوبیت» یا همان بیت کوانتومی هستند. بیت‌های کوانتومی برخلاف بیت معمولی که نمایانگر صفر یا یک (خاموش یا روشن) هستند، می‌توانند نمایانگر حالت‌های مختلف اعم از «صفر و یک» یا اعداد و ارقامی بین صفر و یک باشند. به زبان ساده این‎طور حساب کنید که کیوبیت‌ها براساس همین ویژگی می‌توانند ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات را بسیار سریع‌تر انجام دهند و انجام محاسبات بسیار پیچیده‌تر هم از دستشان برمی‌آید. یعنی برخی محاسبات و کارهایی که رایانه‌های عادی برای انجامشان به چند ساعت تا یک روز زمان نیاز دارند، توسط رایانه کوانتومی در چند ثانیه انجام می‌شود!
اولین رایانه کوانتومی سال۱۹۹۸ ساخته شد که فقط حالت آزمایشگاهی داشت و ثابت می‌کرد می‌توان از اصول کوانتوم برای ساخت رایانه استفاده کرد. قدرت و توانایی این رایانه هم فقط دو «کیوبیت» بود. بیشتر از ۱۳ سال طول کشید تا دانشمندان بتوانند ادعا کنند یک رایانه کوانتومی واقعی و عملیاتی ساخته‌اند. در سال ۲۰۱۱ شرکت رایانه‌ای «دی-ویوسیستمز» اولین رایانه کوانتومی قابل عرضه به بازار را معرفی کرد. این رایانه D-Wave One نام داشت و از یک پردازنده ۱۲۸ کیوبیتی بهره می‌برد. این شرکت در سال ۲۰۱۳ هم رایانه کوانتومی شماره ۲ خود را عرضه کرد هرچند تعدادی از محققان، در مورد توانایی‌های این دو رایانه ابراز شک و تردید کردند.
۹ سال پیش دانشگاه «ساسکس» در انگلیس اعلام کرد اولین رایانه کوانتومی در مقیاس بزرگ و عملیاتی را ساخته که توان پردازش ۱۰ کیوبیتی دارد. سال ۲۰۱۹ ماجرا جدی‌تر شد. «ناسا» که برای بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها و عملیات و محاسبات خود به رایانه‌های فوق‌سریع نیاز دارد اعلام کرد با همراهی گوگل یک رایانه کوانتومی ۵۴ کیوبیتی تولید کرده که می‌تواند محاسبات پیچیده را با سرعتی انجام دهد که هیچ رایانه‌ای قادر به انجامش نیست. البته هنوز هم برخی محققان صحت ادعاها در مورد توانایی رایانه ۵۴ کیوبیتی را زیر سؤال می‌برند.

هزار سال و چند ثانیه

از دوسال پیش که سروکله برخی رایانه‌های کوانتومی تجاری برای به کارگیری در شرکت‌های بزرگ، در بازار پیدا شد و توانایی این نوع رایانه روز به روز افزایش پیدا کرد، خیلی از دانشمندان که برای شرکت‌های مختلف هوش مصنوعی کار می‌کردند، به دنبال پیوند هوش مصنوعی و رایانه کوانتومی افتادند. یعنی زنگ خطر این بار با صدای بلند برای رایانه‌های سنتی و جهان صفر و یکشان حداقل در عرصه هوش مصنوعی به صدا درآمد. مطالعه، پژوهش و آزمایش‌ها هم شروع شد. «جان مارتینیس» یکی از برجسته‌ترین فیزیک‌دانان جهان که از پیشگامان رایانش کوانتومی محسوب می‌شود و به همراه یک تیم تحقیقاتی جایزه نوبل فیزیک را برده است، چند سال پیش سرپرستی آزمایش مشهور «برتری کوانتومی» گوگل را بر عهده داشت؛ آزمایشی که نشان داد یک رایانه کوانتومی می‌تواند محاسبه‌ای که برای یک رایانه کلاسیک هزاران سال زمان می‌برد را تنها در چند ثانیه انجام دهد!
او به‌تازگی در گفت‌وگو با «یورونیوز» ابراز امیدواری کرده که نسل جدید می‌تواند انقلاب کوانتومی را محقق کند. البته با این همه تعریف و تمجید از رایانه‌های نسل جدید و بررسی تاریخچه آن به سرتان نزد که به‌زودی لپ‌تاپ و سیستم سنتیتان را بیندازید دور و به فکر رایانه‌های نسل جدید باشید. درواقع دسترسی به چنین رایانه‌ای که ساخت چند نمونه آن با سرمایه‌گذاری و دانش غول‌های فناوری جهان ممکن شده، فعلاً برای کاربران عادی ممکن نیست.
حتی با این همه پیشرفت، ساخت و به‌کارگیری رایانه‌های کوانتومی به دلیل هزینه بالا، شرایط نگهداری بسیار سخت، نیاز به توسعه نرم‌افزارها و الگوریتم‌های اختصاصی و... هنوز برای بسیاری از دولت‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌ها امکان‌پذیر یا مقرون‌به‌صرفه نیست. با این همه دانشمندانی که طی ۲۰ سال گذشته سرعت سرسام‌آور پیشرفت علم و فناوری را دیده‌اند، معتقدند مدت زمان زیادی نخواهد برد که رایانه‌های کوانتومی، عملیاتی و کاربردی شوند و هوش مصنوعی چاره‌ای جز وداع با جهان صفر و یک و پناه بردن به دامن رایانه‌های کوانتومی ندارد.