خداوند در قرآن کریم، آیه ۱۷۲ سوره بقره می‌فرماید: «از روزی‌های پاکیزه‌ای که به شما ارزانی کرده‌ایم، بخورید و شکر خدا را به‌جا آورید اگر تنها او را می‌پرستید». این آیه، دری به سوی مفهومی ژرف در زندگی انسان مؤمن می‌گشاید. خداوند روزی را برای همه بندگان مقدر کرده، اما میان آنچه حلال و طیب است و آنچه حرام و ناپاک، مرزی روشن نهاده است. انسان مؤمن مأمور است تنها از طیبات بهره گیرد، یعنی از میان امور تکوینی عالم بخش‌هایی را برگزیند که در چارچوب حلال الهی قرار دارند. در واقع خداوند روزی می‌دهد اما انسان است که باید در انتخاب و مصرف آن درست بیندیشد تا نعمت‌ها مایه رشد او شوند، نه غفلت.

شکر؛ بنیاد عبادت

در ادامه آیه آمده است: «وَاشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ». این تعبیر نشان می‌دهد شکرگزاری، مقدمه و لازمه‌ عبادت است. عبادت واقعی زمانی تحقق می‌یابد که انسان نسبت به نعمت‌های الهی آگاه، قدردان و سپاسگزار باشد. در علم کلام و فلسفه گفته‌اند: شکر منعم واجبٌ عقلاً، یعنی عقل به‌طور فطری حکم می‌کند سپاس از نعمت‌دهنده وظیفه‌ای اخلاقی و ضروری است. از کسی که به او نیکی رسانده‌ باید تشکر کند. پس شکر خداوند که سرچشمه همه‌ نعمت‌هاست عین وظیفه و نشانه‌ عقلانیت انسان است.

عقل نظری و عقل عملی

اگر اندیشه‌های انسان صرفاً در ذهن باقی بمانند در حوزه «عقل نظری» هستند، اما هنگامی که همان شناخت‌ها در عرصه رفتار و زندگی روزمره نمود پیدا کنند وارد عرصه «عقل عملی» می‌شویم. شکرگزاری نیز جلوه‌ای از عقل عملی است، یعنی انسان با تشخیص عقلانی ارزش نعمت‌ها به عمل شکرآمیز دست می‌زند؛ چه در رفتار، چه در احساس و چه در گفتار.

مراتب سه‌گانه شکر

شکر مراتب گوناگونی دارد که هرکدام بُعدی از ایمان انسان را نشان می‌دهد. ۱. شکر قلبی؛ این مرتبه یعنی باور قلبی به اینکه تمام نعمت‌ها از جانب خداوند است. انسان در دل خود اعتراف می‌کند هیچ نعمتی از خودم نیست، همه از او است. همین توجه درونی در حکم عبادتی عظیم است. گفته‌اند: یک لحظه تفکر، برتر از ۷۰ سال عبادت است، زیرا اندیشیدن در نعمت‌های الهی خود نوعی شکر است، هرچند ظاهراً عملی انجام ندهیم.
۲. شکر جوارحی و بدنی؛ در این مرتبه، نعمت‌ها باید در جای حقیقی خود به کار روند. چشمی که خدا داده نباید به گناه آلوده شود، زبان باید ابزار ذکر و مهربانی باشد و بدن باید از آنچه حلال و پاک است تغذیه کند. خداوند به انسان نظام گوارشی و بدنی داده تا در مسیر درست از آن استفاده کند. اگر انسان به غذاهای ناسالم و مشکوک به حرام یا زیان‌آور رو بیاورد در حقیقت از شکر واقعی دور شده است. وابستگی افراطی به خوراک‌های بازار و بی‌توجهی به کیفیت و منبع خوردنی‌ها آسیب معنوی نیز دارد. شکر عملی یعنی بهره‌برداری آگاهانه از نعمت‌ها.
۳. شکر زبانی؛ ساده‌ترین ولی مؤثرترین نوع شکر، ذکر زبانی است. گفتن «الحمد لله» یا «لا اله الا الله» نه زمان می‌خواهد و نه تشریفات. ذکر زبان گاهی انسان را از ریا دور و به حضور الهی نزدیک می‌کند. دل و زبانِ ذاکر در مسیر شکرگویی هماهنگ می‌شوند.

شکر؛ کلید رضایت و آرامش

وقتی انسان در دل، ذهن و رفتار خود شاکر باشد، به مقام «رضا» می‌رسد؛ رضایت از خدا و آرامش درونی. بسیاری از اضطراب‌ها و نارضایتی‌های ما از آن است که به جای شمارش نعمت‌های موجود، به دنبال نرسیده‌ها می‌رویم. اگر انسان لحظه‌ای در نعمت‌های ریز و درشت اطرافش تأمل کند، دلش نرم می‌شود و شکایت‌ها رنگ می‌بازد.
رسیدن به مقام رضا مقدمه‌ای است برای عبادت عاشقانه. انسانی که راضی از خالق است وقتی در نماز می‌گوید ایاک نعبد و ایاک نستعین، از ژرفای جان سخن می‌گوید. به رکوع و سجود که می‌رود، می‌فهمد سبحان ربی العظیم و بحمده یعنی چه، چون از دل شاکر برمی‌خیزد نه از زبان عادت‌کرده.

از شکر تا عبادت باحال

تا انسان به مقام شکر نرسد عبادتش خشک و تکراری می‌ماند. شکر قلبی، عملی و زبانی، پله‌های صعود به سوی عبادت باحال است. وقتی مؤمن به این بصیرت برسد که تمام هستی موهبتی از خداست، عبادتش از سر عشق و معرفت است نه از روی عادت. پس شکر نه تنها سپاس از نعمت، بلکه نقشه‌ راه بندگی آگاهانه است. انسان شاکر در دل آرام است، در رفتار پاک و در عبادت حاضر.