در چند دهه اخیر، سیاستگذاری در حوزه آموزش عالی ایران با مباحث اجتماعی و فرهنگی عمیقی گره خورده است. یکی از بحث برانگیزترین این سیاستها «طرح ایجاد دانشگاههای تکجنسیتی» بوده که بهویژه در دولتهای نهم و دهم با هدف اسلامی کردن فضای دانشگاهها بهطور جدی پیگیری شد.
این طرح هرچند با هدف اسلامی کردن دانشگاهها آغاز شد، اما از همان ابتدا با نقدها و چالشهایی روبهرو شد. در اقدامی قابل تأمل، حتی محمود احمدینژاد، رئیسجمهور وقت، خواستار توقف اجرای آن شد. با وجود این، طرح با حمایت نهادهای مختلف ازجمله مجلس شورای اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و بخشهایی از بدنه اجرایی تداوم یافت. براساس آمارهای رسمی، هماکنون دستکم ۲۹ مرکز آموزش عالی تکجنسیتی مثل دانشگاههای کوثر، حضرت معصومه(س)، حضرت زینب(س)، امام صادق(ع) و الزهرا(س) در کشور فعال هستند و حمایت از این الگوی آموزشی همچنان ادامه دارد.
اکنون پس از گذشت نزدیک به سه دهه از آغاز اجرای این طرح، این پرسش مطرح است که دانشگاههای تکجنسیتی چه فرصتها و مزایایی را ایجاد کردهاند و چه آسیبها یا محدودیتهایی ممکن است به همراه آورده باشند و پرسشی کلیدیتر اینکه آیا تداوم این الگو برای رشد فرهنگی، علمی و توسعه همهجانبه کشور در شرایط کنونی ضروری است؟
دانشگاههای تکجنسیتی برکات فراوانی دارند
حجتالاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بهتازگی در بازدید از دانشگاه حضرت معصومه(س) قم گفته است: دانشگاههای تکجنسیتی امروز در دنیا به عنوان یک الگوی موفق مطرح هستند. در آمریکا و انگلیس نیز بیمارستانها و مجموعههای آموزشی ویژه بانوان وجود دارد و تجربه جهانی نشان داده این نوع محیطهای تخصصی برای بانوان آثار مثبت و برکات فراوانی دارد.
به گفته وی، دانشگاه ویژه بانوان میتواند نقش مؤثری در ارتقای جایگاه بانوان در جامعه داشته باشد. ما باید فضاهایی فراهم کنیم تا بانوان بتوانند با آسایش فعالیتهای علمی، اجتماعی و ورزشی داشته باشند.
دانشگاههای ویژه بانوان بهتر میتوانند به نیازها و مسائل زنان بپردازند. با تضعیف این دانشگاهها، قطعاً دغدغهمندی نسبت به مسائل بانوان تضعیف خواهد شد.
وجود دانشگاههای تکجنسیتی پذیرفتنی و عادلانه است
فرشاد ابراهیمپور نورآبادی، نایب رئیس کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس شورای اسلامی نیز با اشاره به مبانی اعتقادی و قانون اساسی به خبرنگار ما میگوید: مراکز آموزش عالی برای آقایان و خانمها از ابتدا دایر بوده و دستاوردهای بزرگی در ارتقای آگاهی عمومی و پیشبرد علم داشتهاند.
وی میافزاید: دوقطبیسازی دانشگاهها به تکجنسیتی یا مختلط، مدنظر سیاستگذاران نیست، اما وجود دانشگاههای تکجنسیتی به دلیل افزایش قدرت انتخاب و توجه به ظرفیتهای خانوادگی و اعتقادی افراد، پذیرفتنی و عادلانه است.
عدالت ایجاب میکند دولت شرایطی فراهم کند تا افراد در محیط مورد علاقه خود به کسب علم بپردازند. تا امروز هیچ اجباری برای هدایت دانشجویان به سمت دانشگاههای تکجنسیتی وجود نداشته و انتخاب با خود افراد بوده است. بنابراین در کنار دانشگاههای عادی، دانشگاههای تکجنسیتی ما هم باید تقویت شوند.
ابراهیمپور در پاسخ به پرسشی درباره مقایسه دستاوردهای دانشگاههای تکجنسیتی با مختلط، بیان میکند: هدف آموزش عالی، مهارتآموزی و تربیت نیروی متخصص برای خدمت به جامعه است. نمیتوان دستاوردهای این دو را متمایز دانست، زیرا فلسفه علم، رشد کشور به سمت افقهای جدید است. از این رو نمیتوان ادعا کرد رشد علمی در دانشگاههای دوجنسیتی بیشتر از دانشگاههای تکجنسیتی است یا برعکس. اما با لحاظ قرار دادن مباحث تربیتی و آموزشی افرادی که از نظر تربیتی دانشگاههای تکجنسیتی را انتخاب میکنند، این موضوع به آنها کمک میکند در محیطی با آرامش بیشتر و هنجارهای مطابق با اعتقادات خود تحصیل کنند، اما اینکه ایجاباً یا سلباً اعلام نظر کنیم که دانشگاههای تکجنسیتی در راستای آموزش عالی هستند و یا نیستند با فلسفه هدفی که از آموزش عالی داریم مغایر است.
نماینده مردم ایذه، باغملک، دزپارت و صیدون در مجلس در پاسخ به اینکه آیا توسعه دانشگاههای تکجنسیتی با توجه به کمبود زیرساختهایی مانند فضای آموزشی و هیئت علمی معقول است، اظهار میکند: این دو مقوله متفاوت هستند. آموزش عالی ما امروز با کمبود دانشجو مواجه است و صندلیهای بسیاری خالی مانده و کنکور هم در برخی از رشتهها عملاً برداشته و فقط محدود به یکسری از رشتههای پرتقاضا شده است، بنابراین توسعه دانشگاه تکجنسیتی باید تقاضامحور باشد؛ یعنی اگر تقاضا برای دانشگاههای تکجنسیتی افزایش یابد، ایجاد چنین مراکزی برای پاسخ به این تقاضا مطلوب است.
ابراهیمپور در همین زمینه هشدار میدهد: اما این تصور که قصد داریم با هزینههای سنگین و سرمایهگذاری جدید به توسعه این دانشگاهها بپردازیم، در چارچوب سیاستهای فعلی آموزش عالی نیست. با این حال، هر جا تقاضا باشد، براساس عدالت آموزشی باید پاسخ داده شود.
وی با اشاره به بافت فرهنگی برخی مناطق کشور، تصریح میکند: در مناطقی که بافت فرهنگی ممکن است دوجنسیتی بودن دانشگاه را به مانعی برای تحصیل یک جنس تبدیل کند، توسعه دانشگاههای تکجنسیتی میتواند به گسترش آموزش عالی کمک کند. نباید با دید مضیق به این دانشگاهها نگاه کرد یا علم را منحصر به جنسیت دانست.
ایجاد دانشگاه تکجنسیتی منطقی نیست
ابراهیم فهیمی، عضو دیگر کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی، طرح ایجاد دانشگاههای تکجنسیتی را از دو منظر «علمی جهانی» و «دینی» به چالش میکشد و به قدس میگوید: اگر بخواهیم موضوع را از جنبه علمی بررسی کنیم، باید ببینیم کشورهای برجسته علمی دنیا به چه جمعبندیای رسیدهاند. از جنبه دینی هم باید علما و اهل فن نظر شرعی خود را در این زمینه بیان کنند، اما برداشت شخصیام این است که باید به خلقت نگاه کنیم. خداوند همه موجودات زنده را زوج آفریده است؛ این را در پرندگان، آهوان، درختان و... بهوضوح میبینیم. بنابراین تکجنسیتی به معنای ایزوله کردن جنسیتها منطقی نیست. اینها در کنار هم میتوانند رشد کنند.
همانطور که در دین ما رهبانیت پذیرفته نیست و باید در بطن جامعه رشد کنیم تا به خدا برسیم، دانشگاه نیز باید فضایی تعاملی و واقعنگر باشد.
نماینده مردم پارسآباد، بیلهسوار و اصلاندوز با تأکید بر اینکه دانشگاه تکجنسیتی از هر حیث ضعیفتر از دانشگاههای مختلط است، میافزاید: ما باید هم به مبانی عمیق دینی توجه کنیم و هم به دستاوردهای بشری و با تلفیق این دو، مسیری قابل قبول و دارای مقبولیت اجتماعی طی کنیم.
در شرایطی که ما در ارائه فناوریهای آموزشی و یافتههای معمول بشری در کلاسدرس عاجزیم، من هیچ اولویتی برای توسعه دانشگاه تکجنسیتی نمیبینم.
علم پدیدهای فراجنسیتی است
حسین نصیری، مدیر گروه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری مرکز پژوهشهای مجلس نیز درباره فرصتها و آسیبهای دانشگاه تکجنسیتی به قدس میگوید: دانشگاه تکجنسیتی چون به عنوان یک انتخاب مطرح است، محدودیت یا آسیب خاصی هم برای افراد ایجاد نمیکند و اگر هم ایجاد کند قابل رفع است.وی با رد نظر کسانی که ادعا میکنند دانشگاه تکجنسیتی موجب کاهش مهارتهای ارتباطی افراد و پویایی علمی و واپسگرایی میشود، اظهار میکند: مهارتهای ارتباطی از جمله موضوعاتی است که افراد آنها را در مقطع آموزش عمومی و همچنین از طریق نهاد خانواده، دوستان و... فرامیگیرند و به نظر نمیرسد دانشگاه تأثیر آنچنانی در این موضوع داشته باشد.نصیری الگوی دانشگاه تکجنسیتی را فرصتی برای بانوان برای نقشآفرینی بیشتر در مجموعههای علمی، فرهنگی و اجرایی کشور میداند و میگوید: ضمن اینکه این نوع دانشگاه میتواند در تمرکز آموزشی تأثیر مثبت داشته باشد.نصیری سپس به ارزیابی دانشگاههای تکجنسیتی و مختلط از لحاظ رشد علمی میپردازد و عنوان میکند: آموزش علم پدیدهای فراجنسیتی است، یعنی نمیتوان گفت اگر دانشجویان یک دانشگاه فقط از یک جنس باشند رشد علمی در آن اتفاق میافتد و یا نمیافتد، چون چنین چیزی اصلاً مبنای علمی ندارد. در واقع رشد علمی یک دانشگاه به زیرساختها، کیفیت آموزش و پژوهش آن بستگی دارد، نه به تکجنسیتی یا مختلط بودنش. ما در کنکور رقابتی برابر داریم و تحصیل در دانشگاه نیز باید براساس شایستگی باشد.
مدیر گروه آموزش عالی مرکز پژوهشهای مجلس با اشاره به مزیت نسبی بانوان در برخی رشتهها مانند هنر، میگوید: میتوان برای علاقهمندیهای خاص که با جنسیت یا حوزه کاری افراد تطابق بیشتری دارد، بستر فراهم کرد، اما اصل کلی باید مبتنی بر انتخاب آزاد، بهرهوری منابع و پاسخگویی به تقاضای واقعی باشد.نصیری سپس از جنبه جمعیتی و اقتصادی به موضوع نگاه میکند و ادامه میدهد: تعداد دانشجویان کشور از اوج ۴.۵میلیون نفر در اوایل دهه ۹۰، به حدود ۳میلیون و ۲۳۰ هزار نفر کاهش یافته؛ یعنی بیش از یکمیلیون و ۳۰۰هزار دانشجو کمتر داریم و ظرفیت بسیاری از دانشگاهها خالی است. در چنین شرایطی، مخاطب دانشگاه تکجنسیتی نیز بهطور طبیعی کاهش یافته است. از سوی دیگر تاکنون به اندازه تقاضا و حتی فراتر از آن، دانشگاه تکجنسیتی ایجاد کردهایم. بنابراین در چنین شرایطی ایجاد مراکز جدید تنها به مشکل تقاضا و ظرفیتهای خالی دامن میزند.
وی در همین زمینه میافزاید: برای تعداد معدود متقاضیان در برخی شهرها نمیتوان دانشگاه جدید تأسیس کرد. بهتر است از ظرفیت دانشگاههای موجود استفاده کرد یا در صورت نیاز، ظرفیت آنها را گسترش داد. ایجاد دانشگاه برای ۲۰ یا ۳۰ متقاضی، توجیه اقتصادی ندارد.
دانشگاههای دوجنسیتی فواید بیشتری دارند
هامون سبطی، مدرس و دبیر کارگروه دیدهبان شفافیت و عدالت نیز در این باره معتقد است: این موضوع که ما در جامعهای بخواهیم کاری را انجام بدهیم، با اینکه بتوانیم کاری را انجام دهیم فاصله بسیاری دارد. با این حال باید در یک جامعه پیشرفته و آزاد امکان برآورده شدن خواستههای همه اقشار و تفکرات وجود داشته باشد. در جامعه ما طیف گستردهای از زنان و مردان هستند که به ارتباط میان زن و مرد نگاه متفاوتی دارند. این نگاهها در تمامی دورهها وجود داشته اما جامعه به هر دو این نگاهها امکان زندگی داده و جامعه امروز هم از این سیر تکامل جدا نیست.
وی ادامه میدهد: بنابراین اگر بخواهیم برای افرادی که نگاه تکجنسیتی به دانشگاه دارند دانشگاههایی داشته باشیم شاید خیلی هم خوب باشد اما اینکه بخواهیم آن را به کل جامعه تحمیل کنیم، بیشتر شبیه به یک شوخی و توهم است و طبیعتاً نشدنی خواهد بود.
باید انتخاب دانشگاه را بر عهده دانشجو گذاشت، چه بسا افراد انتخابهایی داشته باشند که در آن دوران سبب بروز بیشتر استعداد در آنها شود. با این حال، وجود دانشگاههایی که هر دو جنس در آن حضور دارند فواید فراوانی دارد، زیرا وقتی دو جنس در کنار یکدیگر هستند امکان بروز استعدادهایشان بیشتر میشود، چراکه یکدیگر را تقویت میکنند و یک همافزایی در کارکرد اجتماعیشان شکل میگیرد که در نهایت به پیشرفت علمی و فرهنگی جامعه کمک میکند.
سبطی خاطرنشان میکند: یک پزشک، وکیل و... که ارتباط با جنس مخالف را نیاموخته باشد در انجام وظایفی که جامعه بر عهدهاش میگذارد، بسیار ناتوان ظاهر خواهد شد. شما نمیتوانید بگویید من صرفاً وکیل زنان هستم، زیرا زنان ایران در ارتباط با مردان هستند و علت بسیاری از مراجعات زنان به وکلا وجود مشکلی است که یک زن در ارتباط با مردان داشته و اگر وکیل، خودش مردان را بهدرستی نشناسد چگونه میتواند به آن زن کمک کند؟ در سایر امور هم اینگونه است.
این کارشناس امور تربیتی با بیان اینکه انسانها برخلاف گیاهان گردهافشانی نمیکنند یا برخلاف برخی از جانوران با بکرزایی تولید مثل نمیکنند، عنوان میکند: اینکه پسر و دختر همدیگر را بشناسند و ارتباط مؤثر با یکدیگر را بیاموزند بخش بسیار مهمی از چرخه زندگی و بلوغ اجتماعی بوده و کسی نمیتواند جلو این موضوع مهم را بگیرد، چون آن وقت نسل بشر منقرض میشود.
نظر شما