حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی خطیبی از اساتید حوزه علمیه با اشاره به سابقه هزارساله روش‌های استنباط فقهی در مکتب اهل‌بیت(ع)، اظهار داشت: بحث فقه و استنباط احکام، ریشه در عصر ائمه(ع) دارد. همان‌گونه که در روایاتی همچون روایت زراره از امام باقر(ع) درباره چگونگی استنباط کیفیت مسح در وضو مشاهده می‌کنیم، ائمه(ع) با استدلال به آیات قرآن، روش استنباط را به شاگردان خود آموزش می‌دادند.

وی تربیت شاگردان توسط ائمه(ع) و تداوم این سیر را عامل اصلی عمق و قوّت فقه و اصول شیعه دانست و افزود: اگر کتاب «عده الاصول» شیخ طوسی را با «مصباح الاصول» محقق خویی که حدود هزار سال با هم فاصله دارند مقایسه کنیم، به وضوح می‌بینیم که مفاهیم، عمق بیشتری یافته‌اند. این پیشرفت در کتب فقهی دو قرن اخیر نیز به وضوح قابل مشاهده است.

استاد حوزه علمیه به چالش اصلی عصر حاضر اشاره کرد و یادآور شد: در کنار این پیشرفت‌ها، امروزه با مسائل و پدیده‌های کاملاً جدیدی مواجهیم که در گذشته سابقه‌ای نداشته‌اند. متأسفانه در بسیاری از این موارد، موضوع‌شناسی دقیق و حکم‌شناسی عمیق و گسترده‌ای صورت نگرفته و گاه تنها به بیان کلیات اکتفا شده است. دلیل برخی نیز این است که این موضوعات نوپدیدند و روایت خاصی درباره آنها نداریم، بنابراین باید به عمومات و اطلاقات بسنده کنیم و در صورت استفتا، پاسخی کلی بدهیم.

وی بیمه را از جمله این موضوعات برشمرد و گفت: بیمه به ویژه در اقسام مختلفی مانند عمر و حوادث، امروزه به صنعتی بسیار بزرگ با گردش مالی چندصد میلیارد دلاری تبدیل شده که بخش قابل توجهی از اقتصاد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، در حالی که حدود یک قرن از طرح آن می‌گذرد. آیا بیمه عقدی مستقل است؟ آیا عقود مستحدثه در شریعت نافذند یا باید آن را به یکی از عقود توقیفی برگرداند؟ این‌ها مسائلی اختلافی بین فقها است.

استاد حوزه علمیه با انتقاد از سطحی بودن برخی تحلیل‌ها، ابراز کرد: در مورد بیمه فقط به کلیات مانند انطباق آن با عقد صلح یا هبه مشروط یا استقلال آن بسنده شده، در حالی که این صنعت هر روز با محصولات و فرضیات جدیدی در حال توسعه است و در حوزه به اندازه کافی به جزئیات فقهی آن پرداخته نشده است. این خلأ موجب می‌شود حق‌الله و حق‌الناس با هم اختلاط پیدا کند و اگر شکایتی پیش آید، قاضی برای صدور حکم دقیق با مشکل مواجه شود.

بازاریابی شبکه‌ای؛ نیازمند واکاوی فقهی

وی به موضوع بازاریابی شبکه‌ای پرداخت و اظهار کرد: این روش حدود ۱۵ سال است که وارد کشور شده و مورد اقبال برخی جوانان قرار گرفته است. هر چند از نظر عملکرد شبیه شرکت‌های هرمی غیرمجاز به نظر می‌رسد، ولی در اصل با آنها متفاوت است؛ چرا که در بازاریابی شبکه‌ای معمولاً کالا یا خدمتی واقعی تولید و توزیع می‌شود. با این حال، دریافت پورسانت در آن میان فقها محل بحث است و نیاز به واکاوی دقیق‌تری دارد.

حجت الاسلام والمسلمین خطیبی به سرعت گسترش پدیده‌هایی مانند ازدواج در فضای مجازی نیز اشاره کرد و یادآور شد: اگر دیر بجنبیم، این فضا کل جامعه را فرا می‌گیرد و ما با خلأ موضوع‌شناسی و حکم‌شناسی مواجه خواهیم بود.

وی رمزارزها را از دیگر پرسؤال‌ترین موضوعات دانست و خاطرنشان کرد: طبق آمار، میلیون‌ها نفر در این عرصه فعال‌اند. این فضا می‌تواند خطرناک باشد و سرمایه‌ها را از بین ببرد. ممکن است نظر اولیه فقها منفی باشد، اما اگر ببینیم تمام دنیا به سمت آن رفته، شاید چاره‌ای جز تطبیق و استفاده نداشته باشیم. در مورد فارکس نیز موضوع‌شناسی دقیقی در حوزه صورت نگرفته و مقالات و کتب موجود اغلب قدیمی یا ناکافی هستند.

استاد حوزه علمیه با اشاره به موضوع بیت‌کوین، تصریح کرد: سال‌ها است درباره آن سؤال می‌شود. برخی فتاوای منفی مبتنی بر ناشناخته بودن دقیق ماهیت آن است، لذا اینجا است که نیازمند کار طلبه‌ها و اساتید برای تبیین دقیق موضوع هستیم.

وی تأکید کرد: انتشار کتابی مانند فقه رمزارزها توسط آقای مدرسی، کاری بسیار شایسته است و می‌تواند مبنای خوبی برای تحقیقات بعدی باشد.

حجت الاسلام والمسلمین خطیبی به پدیده نوظهور متاورس نیز اشاره کرد و گفت: امروزه در این فضای مجازی، زمین‌ها و املاک خرید و فروش می‌شود، شهرهای مجازی با کسب‌وکارهای واقعی ایجاد می‌شوند. اینها همه مسائل فقهی جدیدی را ایجاد می‌کنند که باید برای آنها آماده باشیم.

استاد حوزه علمیه با اشاره به ضرورت تحول در روش‌های حوزوی، ادامه داد: تنها با تدریس مکاسب و رسائل نمی‌توانیم پاسخگوی نیازهای پیچیده جامعه امروز باشیم، البته این به معنای کنار گذاشتن کتب قدما نیست، بلکه باید در کنار آن‌ها، اساتید به مباحث مستحدثه نیز بپردازند و حتی اگر تعداد کمی از شاگردان علاقه‌مند باشند، این مباحث را دنبال کنند تا به تدریج غنای علمی لازم ایجاد شود.

وی خاطرنشان کرد: امروزه ما ادعا می‌کنیم کشور را بر اساس فقه امامیه اداره می‌کنیم، اما هنوز نتوانسته‌ایم احکام بسیاری از مسائل نوپدید را به درستی تبیین کنیم، موضوع‌شناسی کار اصلی حوزه‌ها است و طلبه‌ها باید این بار را به دوش بکشند. در غیر این صورت، شاهد توسعه روزافزون شرکت‌ها و پدیده‌های جدید خواهیم بود، در حالی که ما پا به پای آنها حرکت نمی‌کنیم و تنها به فتاوای احتیاطی یا ارجاع به دیگران بسنده می‌کنیم که نتیجه‌اش شیوع ابهام در جامعه است.