در اقیانوس متلاطم مدرنیته که امواج امیال زودگذر و سیطره رغبتهای کاذب، کشتی روح انسان را از هر سو به تلاطم وامیدارند، لنگرگاههای معنوی و شبهای قدسی همچون «لیلة الرغائب» فرصتی بیبدیل برای بازگشت به ساحل آرام خویشتن فراهم میآورند. نخستین شب جمعه ماه رجب با نام شب آرزوها شناخته میشود اما در بطن خود، فلسفهای به مراتب عمیقتر از صرف ارائه فهرستی از حاجات را پنهان کرده است. این شب بیش از آنکه میدانی برای خواستن باشد، مجالی است برای اندیشیدن به کیفیت خواستهها؛ بزنگاهی است برای پالایش گرایشهایی که جهتگیری یک عمر زندگی را تعیین میکنند و معماری روح ما را شکل میدهند. در چنین شبی که درهای رحمت الهی گشوده و خوان کرم او گسترده است، برای تعمق در لایههای پنهان و حقیقت رغائب و یافتن نقشه راهی برای مهندسی تمایلات در این فرصت مغتنم، پای صحبتهای آیتالله سید حسین بطحایی، استاد برجسته دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه نشستهایم.
پالایش قلب، نه فهرست حاجات
آیتالله بطحایی میگوید: نخستین و بنیادیترین خطای راهبردی در مواجهه با این شب عظیم، محصور کردن آن در چارچوب یک معامله و ارائه فهرستی از نیازهاست. فلسفه حقیقی این شب، نه صرفاً ارائه لیست حاجات، بلکه ارزیابی و تعالی رغبتهاست؛ این شب، دعوتی است به یک خودکاوی صادقانه برای پالایش تمایلات درونی. قلب انسان در منظومه معارف دینی، کانون گرایشها و حرم الهی است و ارزش هر فرد، به ارزش رغبتهایی است که در این کانون جای داده است. امام صادق(ع) در آن حدیث تکاندهنده میفرمایند: «الْقَلْبُ حَرَمُ اللَّهِ فَلَاتُسْکِنْ فِی حَرَمُ اللهِ غَیْرَ اللهِ»(بحارالانوار، ج۶۷، ص۲۵)؛ «قلب، حرم خداست؛ پس در حرم خدا، غیر خدا را ساکن مکن». حرم، مکانی مقدس است که ورود اغیار به آن، هتک حرمت محسوب میشود. بر این اساس، لیلةالرغائب فرصتی است تا پیش از آنکه بپرسیم «چه میخواهیم؟» از خود بپرسیم «چرا این را میخواهیم؟». این یک مهندسی معکوس در نظام خواستههای ماست. آیا رغبت ما به کسب علم، برای خدمت به خلق و رضای حق است یا برای تفاخر و برتریجویی؟ آیا تمایل ما به ثروت، برای گشایش در کار بندگان خداست یا برای اسراف و خودنمایی؟ این شب، آینهای در برابر قلب ما قرار میدهد تا ببینیم در حرم الهی، بتهای نفسانیت، شهرتطلبی و دنیازدگی را ساکن کردهایم یا محبت خدا و اولیائش را.
وی تصریح میکند: در دنیای امروز که به یک کارخانه عظیم تولید رغبت کاذب بدل شده، این پالایش اهمیتی حیاتی مییابد. رسانهها، الگوریتمهای شبکههای اجتماعی و فرهنگ مصرفگرایی، دائم در حال تعریف خوشبختی براساس معیارهای مادی هستند؛ همان چیزی که قرآن کریم ماهیت آن را اینگونه افشا میکند: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ...»(حدید،۲۰). لیلةالرغائب یک خلوت استراتژیک و یک جهاد نفسانی برای فرار از این هیاهوی مسموم و بازگشت به فطرت الهی است. این شب به انسان مدرن کمک میکند از مسابقه بیپایان تکاثر و تفاخر فاصله بگیرد و به این درک برسد که رغبت حقیقی، نه در داشتنِ بیشتر، بلکه در شدنِ بهتر است. قرآن کریم، تنها سرمایه کارگشا در روز قیامت را قلب سلیم معرفی میکند: «یَوْمَ لَا یَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»(شعرا، ۸۹-۸۸). قلب سلیم، قلبی است که از رغبتهای غیرالهی پاک شده است. بنابراین بزرگترین خواسته در این شب میتواند کسب بصیرتی باشد که رغبت اصیل را از کاذب تمیز دهد و در نهایت، انسان به آنجا میرسد که عالیترین رغبت، یعنی رغبت به خود خداوند را طلب میکند و مصداق آیه شریفه «فَفِرُّوا إِلَی اللهِ»(ذاریات، ۵۰) میشود؛ گریختن از هر آنچه غیر او است به سوی خود او.
دعا، روح تلاش و حرکت
این استاد سطوح عالی حوزه علمیه اضافه میکند: یک ثنویت خطرناک و اشتباه، تقابل انگاشتن میان دعا و تلاش است. برخی به اشتباه میپندارند دعا در این شب، جایگزین تلاش و کوشش میشود. این نگاه، دعا را به یک قرارداد یکشبه تقلیل میدهد، حال آنکه در منطق دین، لیلةالرغائب یک نقطه شروع و عهد برای یک سال تلاش هدفمند است. دعا در این شب، روحِ تلاش، نرمافزار حرکت و جهتدهنده به عمل است. همانگونه که جسم بدون روح، کالبدی بیجان است، تلاش بدون دعا نیز حرکتی بیبرکت و سرگردان است. انسان مؤمن در این شب، رغبتهای پالایششده خود را به پیشگاه الهی عرضه میکند و برای پیمودن مسیر تحقق آنها، از خداوند توفیق و یاری میطلبد. این دعا، نه تنها جایگزین عمل نیست، بلکه به عمل معنا و برکت میبخشد. تمثیل زیبای کشاورز را در نظر بگیرید. او زمین را شخم میزند، بذر مرغوب میپاشد، آبیاری میکند و سپس برای بارش باران رحمت و دور ماندن از آفات دعا میکند. او تلاش خود را به دعا گره میزند. این همان آموزه شریف قرآن است که میفرماید: «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَی»(نجم، ۳۹) و آن کلام نورانی پیامبر اکرم(ص) که در پاسخ به فردی که پرسید آیا شترم را رها و توکل کنم، فرمودند: «اعْقِلْهَا وَتَوَکَّلْ»(بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۱۳۵)؛ «زانوی شتر را ببند و سپس توکل کن». این حدیث، مانیفست اسلام در پیوند میان عقلانیت، عمل و توکل است. پس لیلةالرغائب، شب تنظیم نیت و بستن عهد با خدا برای یک سال تلاش مؤمنانه است.
حکمت الهی در پس استجابت
اما اگر پس از پالایش نیت و تلاش خالصانه، آرزویی برآورده نشد، تکلیف چیست؟
آیتالله بطحایی پاسخ میدهد: این نقطه، بزنگاه بلوغ روحانی و یکی از حساسترین آزمونهای ایمان است. نگاه توحیدی و بالغانه به استجابت دعا اینجا اهمیت مییابد. برآورده نشدن یک خواسته هرگز به معنای دوست داشته نشدن توسط خداوند یا بیتوجهی او نیست. این نگاه، سطحی و کودکانه است. ما میان امید به استجابت و تسلیم در برابر حکمت الهی تعادل برقرار میکنیم. ما با تمام امید دعا میکنیم اما در نهایت، به علم و حکمت بیپایان طبیب حقیقی اعتماد داریم. قرآن کریم به زیبایی این حقیقت را بیان میکند: «وَعَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» (بقره، ۲۱۶). چه بسا ما دارویی تلخ را نمیخواهیم اما شفای ما در آن است و غذایی شیرین را طلب میکنیم که برای ما زیانبار است. بر اساس روایات معتبر از امام صادق(ع)، دعای مؤمن هرگز ضایع نمیشود؛ یا در دنیا به شکلی که خواسته، مستجاب میشود یا بلایی مقدر از او دور میشود که خود از آن بیخبر است و یا به عنوان پاداشی عظیم و ذخیرهای بیبدیل برای آخرت او نگهداری میشود (اصول کافی، ج۲، ص۴۹۱). این نگاه همچون سپری در برابر ناامیدی و اضطراب عمل میکند و به انسان آرامش و سلامت روان میبخشد، چرا که میداند همیشه تحت لطف و عنایت طبیبی حکیم است که بهترین را برای او مقدر میکند.
از رغبت فردی تا مسئولیت اجتماعی
این فقیه و مفسر قرآن کریم ادامه میدهد: این بلوغ روحانی بهطور طبیعی ما را از لاک خواستههای فردی و خودمحورانه خارج کرده و به عرصه آرزوهای اجتماعی و مسئولیتهای انسانی میرساند. معنویت اصیل و توحیدی، هرگز فردی و منزوی نیست. انسانی که قلبش سلیم و نگاهش توحیدی شد، دیگر نمیتواند نسبت به درد و رنج جامعه و مخلوقات خداوند بیتفاوت باشد. در لیلةالرغائب در کنار آرزوهای شخصی باید برای رغبتهای مشترک و اجتماعی نیز دست به دعا برداشت. باید برای کاهش فقر، شفای بیماران جامعه، تحکیم اخلاق و عدالت و برای بزرگترین آرزوی اجتماعی بشریت، یعنی فرج حضرت ولیعصر(عج) که جامع تمام آرزوهای نیک اجتماعی است، خالصانه دعا کرد. پیامبر اکرم(ص) با قاطعیت فرمودند: «مَنْ أَصْبَحَ وَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ» (اصول کافی، ج ۲، ص ۱۶۳). این اهتمام، صرفاً یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه شرط مسلمانی است. دعای دستهجمعی برای یک هدف بزرگ، انرژی معنوی عظیمی را در جامعه آزاد کرده و ارادهها را برای حرکت و فعالیت اجتماعی در طول سال، متحد و مستحکم میکند.
خودشناسی، ریشه رغبتهای اصیل
آیتالله بطحایی در جمعبندی مباحث تأکید میکند: در نهایت، تمام این مراحل به یک نقطه کانونی و اساسی بازمیگردد؛ نقش خودشناسی در کیفیت آرزوهای ما. چرا گاهی وقتی به خواستهای میرسیم نه تنها شادمان نمیشویم که احساس پوچی میکنیم؟ این به دلیل یک تشخیص اشتباه در نیازهای واقعی روح ماست. ما اغلب علائم بیماری روح، مانند اضطراب یا احساس بیمعنایی را با درمانهای مادی و ظاهری اشتباه میگیریم. خلوت و مناجات در لیلةالرغائب، فرصتی بینظیر برای شناخت عمیقتر خود و پرسیدن این سؤال بنیادین است که من واقعاً کیستم و برای چه آفریده شدهام؟ این همان معرفت نفسی است که امیرالمؤمنین(ع) آن را شاهکلید معرفت پروردگار دانستند: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ»(غررالحکم و دررالکلم، ح ۷۹۴۶). وقتی انسان خود را بهتر بشناسد، فقر ذاتی و نیازهای حقیقی خود را درمییابد و میفهمد نیازهای حقیقی او نه در تملک اشیا، بلکه در کسب کمالات انسانی و الهی است. آنگاه آرزوهایش از سطح مادیات فراتر رفته و به اموری چون صبر بیشتر، بصیرت عمیقتر، قلبی شاکر و نفسی مطمئن ارتقا مییابد. اینها رغبتهایی هستند که خوشبختی واقعی و پایدار را به ارمغان میآورند و ما را برای رسیدن به غایت خلقت، یعنی قرب الهی آماده میکنند. این، فلسفه حقیقی رغائب و عالیترین دستاورد این شب نورانی است.
نظر شما