نوجوانی یکی از حساسترین و در عین حال پیچیدهترین دورههای زندگی انسان است؛ دورهای که با تغییرات سریع جسمی، روانی، هیجانی و اجتماعی همراه میشود. در این بازه، نوجوان بهتدریج از کودکی فاصله میگیرد و در مسیر شکلدادن به هویت فردی و اجتماعی خود قرار میگیرد. افزایش نیاز به استقلال، گرایش به همسالان و فاصلهگرفتن نسبی از والدین، از ویژگیهای بارز این مرحله است. همزمان، نوجوانان در معرض فشارهای مختلفی از سوی خانواده، مدرسه و محیط اجتماعی قرار دارند که اگر بهدرستی مدیریت نشود، میتواند زمینهساز بروز مشکلات روانی و رفتاری شود. یکی از نگرانیهای جدی در این دوره، افزایش رفتارهای پرخطری مانند خودآسیبرسانی است؛ رفتاری که به واردکردن عمدی آسیب به بدن بدون قصد خودکشی اشاره دارد و میتواند پیامدهای جدی جسمی و روانی بهدنبال داشته باشد.
اهمیت پرداختن به موضوع خودآسیبرسانی در نوجوانان از آنجا ناشی میشود که شیوع این رفتار در میان این گروه سنی قابلتوجه گزارش شده است. پژوهشها نشان میدهند درصد قابل توجهی از نوجوانان دستکم یکبار چنین تجربهای را داشتهاند و این موضوع میتواند خطر بروز مشکلات شدیدتر، از جمله افکار یا اقدام به خودکشی، را در سالهای بعد افزایش دهد. خودآسیبرسانی پدیدهای تکعاملی نیست و تحت تأثیر مجموعهای از عوامل فردی و محیطی شکل میگیرد. در میان این عوامل، نقش خانواده و بهویژه رفتار والدین اهمیت ویژهای دارد. تنبیه شدید، نظارت ناکافی، نبود رابطه عاطفی امن و بدرفتاریهای کلامی یا جسمی میتواند سلامت روان نوجوان را بهطور جدی تهدید کند. در کنار این مسائل، گسترش استفاده از اینترنت و شبکههای مجازی، الگوهای جدیدی از رفتارهای اجتنابی را در نوجوانان ایجاد کرده که نیازمند بررسی دقیقتر است.
در همین خصوص، کیانوش زهراکار، استاد گروه مشاوره دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه خوارزمی، به همراه دو نفر از همکاران همدانشگاهی خود، پژوهشی را با تمرکز بر نقش بدرفتاری والدین و اعتیاد به اینترنت در بروز خودآسیبرسانی نوجوانان انجام دادهاند. این پژوهش که با رویکردی تحلیلی به بررسی ارتباط این متغیرها پرداخته، تلاش کرده است نشان دهد چگونه استفاده افراطی و کنترلنشده از اینترنت میتواند بهعنوان یک عامل واسطه، اثرات منفی تجربههای خانوادگی را تشدید کند.
در این تحقیق، ۴۱۶ نفر از دانشآموزان دختر و پسر مقطع متوسطه اول شهر کرج مشارکت داشتهاند. برای جمعآوری دادهها از این افراد، پرسشنامههای استانداردی درباره خودآسیبرسانی عمدی، اعتیاد به اینترنت و بدرفتاری والدین مورد استفاده قرار گرفت. پژوهشگران سپس دادهها را با نرمافزارهای آماری تحلیل کردند تا روابط میان متغیرها بهصورت علمی مشخص شود.
یافتههای پژوهش نشان دادند که هم بدرفتاری والدین و هم اعتیاد به اینترنت، بهطور مستقیم با افزایش رفتارهای خودآسیبرسان در نوجوانان ارتباط دارند. بهبیان ساده، هرچه تجربههای منفی نوجوان از رفتار والدین بیشتر باشد، احتمال بروز این نوع رفتارها نیز افزایش مییابد. همچنین مشخص شد نوجوانانی که استفاده افراطی از اینترنت دارند، بیشتر در معرض خودآسیبرسانی قرار میگیرند. این نتایج نشان میدهند اینترنت، زمانی که به ابزاری برای فرار از فشارهای روانی تبدیل شود، میتواند نقش منفی در سلامت روان ایفا کند.
پژوهشگران به یک نکته کلیدی نیز اشاره کردهاند: اعتیاد به اینترنت نقش واسطهای میان بدرفتاری والدین و خودآسیبرسانی نوجوانان دارد. به این معنا که بدرفتاری والدین نهتنها بهطور مستقیم، بلکه از طریق افزایش گرایش نوجوان به استفاده افراطی از اینترنت، میتواند زمینهساز بروز رفتارهای خودآسیبرسان شود. بر این اساس، توجه همزمان به روابط خانوادگی و نحوه استفاده نوجوانان از فضای مجازی، برای پیشگیری از این رفتارها ضروری است.
بر اساس اطلاعات تکمیلی این مطالعه، بسیاری از نوجوانانی که بدرفتاری والدین را تجربه کردهاند، برای کنارآمدن با احساسات منفی، اضطراب و تنهایی به راهبردهای اجتنابی روی میآورند. اینترنت در این میان، بهدلیل دسترسی آسان و ایجاد احساس موقت آرامش یا تعلق، میتواند به پناهگاهی تبدیل شود که در بلندمدت آسیبزا است. این نوجوانان ممکن است در دنیای مجازی بهدنبال حمایتی باشند که در محیط خانواده دریافت نکردهاند، اما استفاده افراطی از اینترنت بهتدریج توانایی آنها را در تنظیم هیجان و حل مسئله کاهش میدهد.
از سوی دیگر، پژوهش بر اهمیت آموزش والدین تأکید میکند. بهبود شیوههای فرزندپروری، افزایش آگاهی درباره اثرات بدرفتاری و آموزش استفاده سالم از فضای مجازی، میتواند نقش مهمی در کاهش رفتارهای خودآسیبرسان داشته باشد.
پژوهشگران البته یادآور شدهاند که اگرچه نتایج این مطالعه قابل توجه است، اما بهدلیل محدودبودن جامعه آماری به دانشآموزان یک شهر، باید در تعمیم آن به سایر گروهها با احتیاط عمل کرد.
گفتنی است این نتایج علمیپژوهشی در «مجله مدیریت ارتقای سلامت» که وابسته به انجمن علمی پرستاری ایران است، منتشر شده و بر نقش مهم خانواده و فضای مجازی در سلامت روان نوجوانان تأکید دارند؛ موضوعی که توجه سیاستگذاران آموزشی، مشاوران و والدین را بیش از پیش میطلبد.
نظر شما