هوش مصنوعی (AI) در حال حاضر نقش تحول‌آفرینی در طیف وسیعی از علوم ایفا می‌کند. در علوم پایه مانند زیست‌شناسی و شیمی، الگوریتم‌های یادگیری ماشین به تسریع کشف دارو و شبیه‌سازی واکنش‌های مولکولی پیچیده کمک می‌کنند. در علوم اجتماعی و اقتصادی، هوش مصنوعی با تحلیل کلان‌داده‌های رفتاری، مدل‌های پیش‌بینی دقیق‌تری برای روندهای بازار، رفتار مصرف‌کننده و حتی پیش‌بینی بحران‌های اقتصادی ارائه می‌دهد. همچنین در حوزه‌هایی مانند پزشکی، هوش مصنوعی با کمک به تشخیص زودهنگام بیماری‌ها از طریق تحلیل تصاویر پزشکی- مانند رادیولوژی و پاتولوژی- و شخصی‌سازی طرح‌های درمانی، انقلابی در مراقبت‌های بهداشتی ایجاد کرده است. این توانایی در پردازش حجم عظیمی از داده‌ها و استخراج الگوهای نهفته، سرعت نوآوری را تقریباً در هر رشته علمی چند برابر کرده است.
به ‌طور خاص در شهرسازی، ظرفیت هوش مصنوعی بسیار گسترده و حیاتی است. یکی از مهم‌ترین کاربردها، در حوزه حمل ‌و نقل هوشمند است؛ جایی که الگوریتم‌ها می‌توانند بلادرنگ جریان ترافیک را مدیریت کنند، زمان‌بندی چراغ‌های راهنمایی را بهینه کنند، مسیرهای حمل ‌و نقل عمومی را بر اساس تقاضای واقعی تنظیم کنند و پیش‌بینی بهتری از تراکم‌های آینده ارائه دهند. علاوه بر این، هوش مصنوعی در برنامه‌ریزی فضایی و مدیریت منابع نیز کاربرد دارد. برای نمونه، با تحلیل تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های حسگرها، می‌توان الگوهای مصرف انرژی ساختمان‌ها، توزیع فضاهای سبز و چگونگی توسعه شهری غیررسمی را درک و در نتیجه، طرح‌هایی پایدارتر و کارآمدتر برای توسعه زیرساخت‌ها طراحی کرد.
در نهایت، هوش مصنوعی به شهرسازان کمک می‌کند تا شهرها را به سمت تاب‌آوری و پایداری بیشتر سوق دهند. مدل‌های پیشرفته می‌توانند سناریوهای مختلف مربوط به بلایای طبیعی -مانند سیل یا زلزله- را شبیه‌سازی کرده و نقاط ضعف زیرساختی را شناسایی کنند تا اقدام‌های پیشگیرانه انجام شود. همچنین در حوزه امنیت و خدمات شهری، هوش مصنوعی می‌تواند با تحلیل داده‌ها، مناطق نیازمند به افزایش نظارت یا تخصیص منابع بیشتر -مانند نیروهای امدادی- را مشخص کند. بنابراین، هوش مصنوعی نه ‌تنها ابزاری برای تحلیل داده‌های موجود است، بلکه به یک دستیار استراتژیک برای ساختن شهرهای هوشمند، کارآمدتر و قابل زندگی‌تر در آینده تبدیل ‌شده است.
به‌ منظور بررسی کاربرد هوش مصنوعی در شهرسازی و چالش‌هایی که به همراه دارد با دکتر امین قریبی، مدرس دانشگاه و رئیس کمیسیون شهر هوشمند سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران به گفت‌وگو نشستیم که این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید.

هوش مصنوعی می‌تواند چه کاربردی در شهرسازی داشته باشد؟

هوش مصنوعی اساساً از جنس فناوری‌های توانمندساز است؛ فناوری‌هایی مثل هوش مصنوعی و اینترنت اشیا در سال‌های اخیر به حل چالش‌هایی که در حوزه شهری وجود دارد کمک کرده‌اند. این فناوری‌ها ابزارهایی هستند که به ما کمک می‌کنند چالش‌هایی را که در مسیر توسعه و تحول شهر هست، با سهولت بیشتری حل کنیم و به آن‌ها پاسخ دهیم.
در واقع، با توجه به اینکه شهرها در حال ‌توسعه‌اند و جمعیت شهری افزایش پیدا می‌کند، مدیریت شهری با چالش‌هایی روبه‌رو می‌شود از جمله ترافیک، آلودگی هوا، مدیریت خدمات و زیرساخت‌ها که باید متناسب با رشد جمعیت توسعه یابند. در چنین شرایطی، فناوری‌های جدید پس از انقلاب صنعتی چهارم به مدیران شهری کمک کرده‌اند تا بتوانند با استفاده از این ابزارها، خدمات شهری را بهتر مدیریت کنند.

کدام شهرها از هوش مصنوعی در حوزه شهرسازی استفاده کرده‌اند؟

در سال‌های اخیر در برخی از کلانشهرها از جمله تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز از داده‌های لحظه‌ای یا همان Real-Time Data استفاده می‌شود؛ به‌ ویژه در کلانشهرها که چالش ترافیک و عبور و مرور یکی از مشکلات جدی است. این داده‌ها کمک می‌کنند حرکت وسایل نقلیه در سطح شهر به‌صورت کامل رصد شود و بر اساس دبی عبوری از چهارراه‌ها، برنامه‌ریزی بهتری برای زمان توقف چراغ‌ها انجام شود.
علاوه بر این، بر اساس همین داده‌ها می‌توان مسیرهای مناسب برای عبور خودروهای امدادی و انتظامی در مواقع بحرانی تعیین کرد تا این خودروها بتوانند سریع‌تر خدمات امدادی و انتظامی را ارائه دهند. از سوی دیگر، برای خود شهروندان نیز هوش مصنوعی از طریق پایش‌های لحظه‌ای و پیش‌بینی مسیرها، مسیرهای جایگزین و بهینه را پیشنهاد می‌دهد.
در لایه‌های دیگر، مثلاً در بحث آلودگی هوا نیز از این داده‌ها استفاده می‌شود. هوش مصنوعی و اینترنت اشیا به مدیریت شهری کمک می‌کنند تا اطلاعات بسیار دقیقی از وضعیت محیط ‌زیست و آلودگی هوا داشته باشند و بر اساس آن امداد و خدمات مورد نیاز انجام گیرد؛ در واقع قبل از اینکه بحران شکل بگیرد، منابع و امکانات شهری از پیش تخصیص داده می‌شوند تا اقدام‌ها سریع‌تر و مؤثرتر انجام شود. درگذشته، داده‌ها مرده بودند؛ یعنی بر اساس برداشت‌های میدانی جمع‌آوری می‌شدند و تا زمانی که به دست مسئولان برسند از اعتبار زمانی خارج می‌شدند. اما اکنون با وجود فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیا، داده‌ها زنده و لحظه‌ای شده‌اند و تصمیم‌گیران شهری می‌توانند بر اساس داده‌های روز و بلادرنگ تصمیم بگیرند. این امر دقت و کارآمدی تصمیم‌های شهری را به‌ طور چشمگیری افزایش داده است.

با توجه به اینکه بخشی از نقشه‌های شهرسازی پایه سنتی دارد، آیا استفاده از هوش مصنوعی در محاسبات نقشه‌های شهری چالش‌برانگیز نیست؟

اگر بخواهم درباره مفهوم کاربری شهر و شهرسازی صحبت کنم، باید بگویم هوش مصنوعی به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از ابعاد گوناگون توسعه شهری داشته باشیم و بتوانیم تشخیص دهیم چه فضاهایی نیاز به توسعه یا تجهیز دارند و در چه بخش‌هایی باید تجهیزات یا زیرساخت‌های جدید ایجاد شود.
در گذشته تصمیم‌گیری‌ها بر اساس شواهد و بررسی‌های میدانی انجام می‌شد. مثلاً تصمیم گرفته می‌شد که در نقطه‌ای از شهر به پل عابر پیاده نیاز است، در جای دیگری ایستگاه تاکسی باید ساخته شود، یا در نقطه‌ای دیگر به پمپ ‌بنزین نیاز داریم، اما اکنون بر پایه داده‌های بدست ‌آمده از هوش مصنوعی و پردازش‌هایی که در سطح شهر انجام می‌شود، تصمیم‌ها دقیق‌تر و مبتنی بر واقعیت هستند.
این داده‌ها مشخص می‌کنند کجاها رفت ‌و ‌آمد بیشتر است و در کدام نقاط نیاز واقعی به زیرساخت‌ها وجود دارد. بر همین اساس، در ترسیمات مدیریتی شهر تصمیم گرفته می‌شود که شهر از چه بخش‌هایی توسعه پیدا کند یا در چه جاهایی خدمات جدید ارائه شود.
همچنین اگر در گذشته زیرساختی ایجاد شده که دیگر کاربردی ندارد و فقط یک نماد بصری باقی ‌مانده است - که حتی ممکن است ناهنجاری بصری نیز ایجاد کند - هوش مصنوعی به مدیران شهری کمک می‌کند تا تصمیم بگیرند آن عنصر از محیط شهری حذف‌ و فضای جدیدی جایگزین شود؛ فضایی که نیاز واقعی مردم را پاسخ دهد.

چه آینده‌ای را می‌توان برای استفاده از هوش مصنوعی در حوزه شهرسازی متصور شد و استفاده از هوش مصنوعی چقدر می‌تواند به برنامه‌ریزان شهری کمک کند؟

در شهرهای پیشرفته دنیا بسیاری از ترسیمات شهرسازی بر همین اساس انجام می‌شود؛ یعنی بر پایه پایش‌های تصویری وقایع زمانی و تحلیل‌های هوش مصنوعی تصمیم گرفته می‌شود که شهر در کدام نواحی توسعه یابد، چه زیرساخت‌هایی طراحی و پیاده‌سازی شوند و کدام عناصر زائد یا ناکارآمد حذف شوند.

آیا می‌توان در حوزه هوش مصنوعی و شهرسازی، کاملاً به داده‌های هوش مصنوعی اکتفا کرد و آیا استفاده از هوش مصنوعی موجب انتشار یا بی‌ثباتی داده‌های آماری شهری نمی‌شود؟

نکته بسیار مهمی است. ما نباید به‌صورت افراطی به ابزارهایی مثل هوش مصنوعی وابسته شویم؛ باید توجه داشته باشیم که این فناوری در اصل یک ابزار کمکی است.
هوش مصنوعی به کمک فرد متخصص می‌آید تا تصمیم‌گیری‌اش دقیق‌تر و سریع‌تر شود. فرد متخصص مثلاً مدیر شهری یا شهرساز، به ‌جای اینکه با روش سنتی و زمانبر و بر پایه داده‌های مرده تصمیم بگیرد، اکنون می‌تواند با یک رویکرد جدید و داده‌های زنده تصمیم هوشمندانه‌تری اتخاذ کند.
بنابراین هوش مصنوعی جایگزین قضاوت انسانی نیست، بلکه آن را تقویت می‌کند. درنهایت هنوز این فناوری به مرحله پختگی کامل نرسیده؛ اما بر اساس مطالعات و پیش‌بینی‌هایی که در مقالات و سخنرانی‌های جهانی مطرح‌ شده، در سال‌های آینده احتمالاً به سطحی خواهد رسید که نقش مؤثرتری در تصمیم‌گیری‌ها ایفا کند و حتی جایگاه بالاتری از یک ابزار کمکی به خود بگیرد. با این‌ حال در زمان حاضر، باید از آن به‌عنوان یار هوشمند انسان استفاده کنیم، نه جایگزین انسان.
هوش مصنوعی در شهرسازی، ابزاری توانمندساز است که می‌تواند تصمیم‌گیری‌های شهری را دقیق‌تر، سریع‌تر و داده‌محورتر کند؛ از مدیریت ترافیک تا برنامه‌ریزی زیرساخت‌ها و آلودگی هوا. با این‌ حال، استفاده از آن باید همراه با تحلیل و قضاوت انسانی باشد تا تعادل میان فناوری و تخصص برقرار شود.

با توجه به اینکه پیش‌بینی ‌شده است اداره امور شهری و تصمیم‌سازی‌های شهرسازی در آینده با استفاده از هوش مصنوعی انجام خواهد شد، تکلیف برنامه‌ریزان شهری چه خواهد بود؟

هوش مصنوعی جایگزین مطلق انسان نخواهد شد، بلکه ابزار کمکی خواهد بود و واقعیت این است که نباید به‌ صورت افراطی به سمت هوش مصنوعی سوق پیدا کرد؛ بلکه این فناوری باید به‌عنوان یک ابزار کمکی در نظر گرفته شود. در واقع می‌توان از هوش مصنوعی به‌عنوان «تکمیل‌کننده تخصص؛ هدف هوش مصنوعی کمک به فرد متخصص -شهرساز، معمار، مدیریت شهری- است تا بتواند تصمیم‌های بهتری گرفته و جوانب بیشتری را در نظر بگیرد، به‌جای اینکه خودش مستقلاً تصمیم بگیرد» و همچنین «ارتقای کیفیت تصمیم‌گیری؛ هوش مصنوعی با سرعت بخشیدن به تحلیل داده‌ها -به‌جای اتکا به داده‌های مرده سنتی- تصمیم‌گیری را درست‌تر می‌کند» استفاده کرد.
بنابراین تکلیف برنامه‌ریزان شهری این است که از هوش مصنوعی به‌عنوان دستیار بسیار قدرتمند استفاده کنند تا تحلیل‌های عمیق‌تری ارائه دهند و زمان کمتری را صرف جمع‌آوری و پردازش داده‌های اولیه کنند، اما مسئولیت و قضاوت نهایی همچنان بر عهده‌ متخصص انسانی باقی خواهد ماند.