هنوز هم پس از گذشت ۴۷سال از آن یکشنبه غم‌بار، واقعه ۱۰ دی همچنان برای مشهدی‌ها یادآور روز خونین این شهر در سال ۱۳۵۷ است. واقعه‌ای که پرونده رژیم منحوس پهلوی را برای همیشه در مشهد بست و یکی از رویدادهای مهم انقلاب اسلامی را به ثبت رساند. در بررسی وقایع و حوادث مبارزاتی ملت ایران در مقابله با رژیم ستمشاهی پهلوی، شهرمقدس مشهد به عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های مبارزاتی مردم ایران به‌خصوص در نیمه دوم سال۱۳۵۷مطرح بود. وجود حرم مطهر امام رضا(ع) به عنوان کانون توجه عموم مردم و حضور چهره‌های مبارز همچون آیت‌الله العظمی سید علی خامنه‌ای، حجت‌الاسلام والمسلمین سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، آیت‌الله عباس واعظ طبسی و... مرکزیت و توجه خاصی به این شهر در میان مردم مبارز ایران در آن سال به وجود آورده بود. در میان وقایع و حوادث مربوط به شهر مقدس مشهد، روزهای نهم و دهم دی سال۱۳۵۷ از اهمیت خاصی برخوردار است. به مناسبت فرارسیدن نهم و دهم دی ماه که یادآور حماسه‌ها و ایثار مردم مشهد در دوران مبارزه با حکومت ستمشاهی پهلوی در سال ۱۳۵۷ است در ادامه بخش‌هایی از سخنان فاطمه خندان، کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس و در بیان روایت‌گونه آن روزها را دنبال کنید. وی کارشناس ارشد رشته تاریخ ایران با گرایش دوره اسلامی بوده و ۲۰ سال سابقه همکاری با این مدیریت را دارد.

نهم و دهم دی ماه ۱۳۵۷؛ «روز انقلاب مشهد»

انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ در مشهد روزهای پرحادثه بسیاری را شاهد بوده اما در این میان ۹ و ۱۰ دی ماه آن سال رنگ و بوی دیگری داشت، چنان‌که به عنوان «روز انقلاب مشهد» نام گرفته است.
دی‌ماه ۱۳۵۷ در مشهد با ادامه تحصن مردم و پزشکان آغاز شد. تحصن مردم و پزشکان در بیمارستان امام رضا(ع) که از ۲۳ آذر آن سال و در اعتراض به حمله لباس شخصی‌ها و مأموران نظامی به این بیمارستان شروع شده بود تا ۵ دی ادامه داشت و در این روز به توصیه علما و روحانیت مبارز شهر مشهد و با سخنرانی آیت‌الله العظمی خامنه‌ای و قرائت قطعنامه، تحصن پایان یافت.
همچنین در۵ دی ۱۳۵۷ زندانیان سیاسی در زندان وکیل‌آباد مشهد با سر دادن شعارهای الله‌اکبر و درود بر خمینی دست به اعتراض زدند و به تأسیسات برق و ماشین‌های زندان آسیب وارد کردند. مأموران ساواک نیز برای سرکوب زندانیان اقدام به آتش زدن زندان کردند. این امر خشم انقلابیون و بیوت آیات عظام مشهد را برانگیخت، چنان‌که آیات عظام سید کاظم مرعشی و مهدی نوقانی به همراه نمایندگان حقوق بشر و دادستان مشهد در محل زندان حاضر شده و در نتیجه مذاکرات روحانیت با مقامات دولتی و مسئولان زندان، ۸۰ نفر از زندانیان سیاسی آزاد شدند. با اعلام همبستگی زندانیان با انقلاب و سرعت گرفتن جریان انقلاب اسلامی و قریب‌الوقوع بودن پیروزی، به نظر زمینه‌های همراهی نظامیان نیز کمابیش فراهم شده بود. همچنین امام خمینی(ره) در پیامی به ارتشیان خواستار پیوستن آن‌ها به مردم و انقلاب اسلامی شدند.
از طرف دیگر، تلاش دولت‌های مستعجل رژیم پهلوی برای بهبود اوضاع و پایان دادن به نارضایتی ملت، ناکام مانده و اعتصاب‌ها همچنان رو به افزایش بود. در ادامه اعلام همبستگی اداره‌های دولتی و اصناف مختلف با انقلاب اسلامی، چند روز پیش از وقایع یکشنبه خونین۱۰ دی، کارکنان استانداری خراسان در هفتم دی برای اعلام همبستگی با انقلاب در محل منزل آیت‌الله قمی حاضر شدند.
نهم دی ماه۱۳۵۷ مصادف شده بود با ۲۹ محرم، یعنی نخستین سالگرد قیام مردم قم به تاریخ هجری قمری. این روز از سوی امام خمینی(ره) عزای عمومی و تعطیل اعلام شده بود. جمعیتی عظیم از مردم مشهد از خیابان تهران به سمت خیابان بهار به راه افتادند و قرار بر آن شد پایان مراسم در مقابل استانداری باشد. در پیشاپیش راهپیمایان، تصویر و عکسی بزرگ از امام خمینی(ره) به بلندای ۱۵ متر جلودار بود. با توجه به اعلام همبستگی کارمندان استانداری، آنان در صفوف ابتدایی در کنار روحانیون مبارز حاضر شدند. با ورود تانک در مقابل صفوف تظاهرات‌کنندگان جلو استانداری، شایعه پیوستن ارتش نیز تشدید شد. مردم درحالی‌که تانک را محاصره کردند از آن بالا رفتند. با آمدن تانک دوم صدای رگبار نیز شروع شد. با توجه به ازدحام جمعیت در خیابان استانداری و حرکت تانک‌ها، تعداد مجروحان و شهدا هم زیاد به نظر می‌آمد.
درگیری میان نظامیان از خیابان بهار تا چهارراه نادری تا عصر نهم دی ادامه داشت. تانک‌ها و خودروهای ارتش به آتش کشیده شدند. همچنین فروشگاه اتکا متعلق به ارتش و نیز سینما شهرفرنگ طعمه حریق شد. مردم خشمگین، ساختمان‌های کلانتری ۶ و انجمن ایران و آمریکا و ایران و انگلیس را که محل استقرار تک‌تیراندازها بود مورد حمله قرار دادند. سرهنگ کلالی، چهار سرباز فرماندار نظامی و چند ساواکی در نقاط مختلف شهر کشته شدند. تفنگ‌هایی که از کلانتری‌ها و نظامیان به دست مردم افتاده بود در بیوت آیات، تحویل داده شد، اما شرایط مشهد در روز بعد یعنی یکشنبه دهم دی ماه، باز هم آرام نشد.

مشهد مقدس؛ «شهری نظامی» در ۱۰ دی ۱۳۵۷

نظامیان و خودروهای ارتش و تانک نه تنها با هدف ایجاد رعب و وحشت، بلکه با قصد کشتار مردم در خیابان‌های مشهد به راه افتاده بودند. مردمی که برای تهیه مایحتاج به خیابان‌ها آمده بودند هم مورد هدف قرار گرفتند. تعدادی از انقلابیون که درصدد حمله به ساختمان محل اقامت نیروهای پایداری بودند در مقابل منزل آیت‌الله شیرازی مجروح شده یا به شهادت رسیدند. مشهد تبدیل به شهری کاملاً نظامی شده بود.
دکتر فتاحی، از پزشکان مبارز انقلابی از آن روز چنین می‌گوید: «...صبح روز دهم دی‌ماه از ابتدای روز شاهد آوردن مجروحان به بخش جراحی بودیم که بسیار نگران‌کننده بود. مردم همراه مجروحان می‌گفتند از صبح زود، سربازان حکومت نظامی در صف نانوایی و در خیابان مردم را به رگبار گلوله بسته‌اند. ما مجروحان را به اتاق عمل می‌فرستادیم و جراحان و پزشکان حاضر، آن‌ها را درمان می‌کردند ولی از اواسط روز، تعداد مجروحان افزایش پیدا کرد به نحوی که آمبولانس تا درِ ورودی بخش جراحی می‌آمد و مجروحان را تخلیه می‌کرد و بچه‌های مسئول به‌سرعت آن‌ها را به اتاق عمل می‌رساندند. به‌قدری مجروح زیاد بود که اتاق عمل پر شده بود. از طرف دیگر، شهدا را هم به سردخانه انتقال می‌دادند که می‌گفتند سردخانه نیز پر شده است...».
همچنین گروهی از پزشکان مشهد در اعتراض به کشتار یکشنبه خونین مشهد نامه‌ای به سازمان ملل ارسال کردند. پیام امام خمینی(ره) در محکومیت کشتار مردم بی‌دفاع در مشهد، تنها گوشه‌ای از پیامدهای یکشنبه خونین مشهد به شمار می‌رفت. در پی وقوع این فجایع، دوازدهم دی از سوی بیت آیت‌الله شیرازی عزای عمومی اعلام شد. سپهبد امیرعزیزی، استاندار خراسان نیز استعفا کرد.
این حوادث در حالی اتفاق می‌افتاد که مطبوعات از آبان تا اواخر دی ۱۳۵۷ در اعتصاب به‌سر می‌بردند. اما خبرنامه‌های منتشره از سوی مبارزان انقلاب ازجمله جنبش مسلمانان مبارز خراسان، اطلاعات ارزشمندی از این روزها به خوانندگان می‌دهد که متن بالا از آن استخراج شده است. ثبت حوادثی که بیان آن‌ها گذشت در اسناد، تصاویر و فیلم‌هایی بوده که آن روزها از سوی انقلابیون هنرمند عکاس و فیلمبردار حرفه‌ای و حتی غیرحرفه‌ای برای آیندگان مورد توجه قرار گرفته بود.
آنچه در پایان می‌توان به آن اشاره کرد این است مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نزدیک به ۳۰ سال دغدغه تبیین، ثبت و ضبط این بخش از تاریخ شهر مشهد را داشته و به جمع‌آوری و آرشیو اسناد به‌جا مانده از آن دوران همت گماشته است. هم‌اکنون این مدیریت با ۳۰هزار سند مکتوب و ۲هزار و ۵۰۰ قطعه عکس و ساعت‌ها فیلم و مستند از وقایع و حوادث مرتبط با انقلاب اسلامی شهر مشهد، تبدیل به پایگاهی مطمئن برای محققان، نویسندگان و هنرمندان به‌منظور پژوهش و ساخت آثار مستند و هنری در حوزه انقلاب اسلامی و تاریخ مشهد شده است.
بخش تاریخ شفاهی این مدیریت نیز سال‌های طولانی است که به جمع‌آوری خاطرات فعالان و مطلعان انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ در شهر مشهد پرداخته و مجموعه ارزشمندی را فراهم کرده که بستر تدوین مستندها و تألیفات فراوان به شمار می‌رود. این آثار در قالب‌های داستان، فیلم‌نامه، رمان و... همچون «مفتون و فیروزه» اثر نویسنده معروف، مرحوم سعید تشکری و دیگر آثار فاخر از تاریخ شهر مشهد بوده است.