به گزارش قدس آنلاین از اصفهان، اعتبار اربعين امام حسين(ع) از قديم الايام ميان شيعيان و در تقويم تاريخي وفاداران به امام حسين(ع) شناخته شده بوده است.
كتاب مصباح المتهجد شيخ طوسي كه حاصل گزينش دقيق و انتخاب معقول شيخ طوسي از روايات فراوان درباره تقويم مورد نظر شيعه درباره ايام سوگ و شادي و دعا و روزه و عبادت است، ذيل ماه «صفر» مي‌نويسد: نخستين روز اين ماه (از سال 121)، روز كشته شدن زيد بن علي بن الحسين است.
روز سوم اين ماه از سال 64روزي است كه مسلم‌بن عقبه پرده كعبه را آتش زد و به ديوارهاي آن سنگ‌پرتاب نمود، در حالي كه به نمايندگي از يزيد با عبدالله بن زبير در نبرد بود.
روز 20 صفر ـ يعني اربعين ـ زماني است كه حرم امام حسين(ع) يعني كاروان اسرا، از شام به مدينه مراجعت كردند و روزي است كه جابر بن عبدالله بن حرام انصاري، صحابي رسول خدا(ص)، از مدينه به كربلا رسيد تا به زيارت قبر امام حسين(ع) بشتابد و او نخستين كسي است از مردمان كه قبر آن حضرت را زيارت كرد.
اعمال روز اربعين امام حسين(ع)
در اين روز زيارت امام حسين(ع) مستحب است و اين زيارت، همانا خواندن زيارت اربعين است كه از امام عسكري(ع) روايت شده كه فرمود: علامات مؤمن پنج تاست: خواندن 51 ركعت نماز در شبانه‌روز ـ نمازهاي واجب و نافله و نماز شب ـ به دست كردن انگشتري دردست راست، برآمدن پيشاني از سجده، و بلند خواندن بسم‌الله الرحمن الرحيم در نماز.
شيخ طوسي سپس متن زيارت اربعين را با سند به نقل از حضرت صادق عليه السلام آورده است: السلام علي ولي‌الله و حبيبه، السلام علي خليل‌الله و نجيبه، السلام علي صفي‌‌الله و ابن صفيه...
اين مطلبي است كه شيخ طوسي، عالم فرهيخته و معتبر و معقول شيعه در قرن پنجم درباره اربعين آورده است. طبعاً بر اساس اعتباري كه اين روز ميان شيعيان داشته است، از همان آغاز كه تاريخش معلوم نيست، شيعيان به حرمت آن، زيارت اربعين مي‌خوانده‌اند و اگر مي توانسته‌اند مانند جابر بر مزار امام حسين(ع) گرد آمده و آن امام را زيارت ميكردند. اين سنت تا به امروز درعراق با قوت برپاست و شاهديم که ميليونها شيعه عراقي و غيرعراقي در اين روز بر مزار امام حسين(ع) جمع مي‌شوند.
چند نکته راجع به اربعين
1ـ عدد چهل
نخستين مسأله‌اي كه در ارتباط با «اربعين» جلب توجه مي‌كند، تعبير اربعين در متون ديني است. ابتدا بايد نكته‌اي را به عنوان مقدمه يادآور شويم:
اصولاً بايد توجه داشت كه در نگرش صحيح ديني، اعداد نقش خاصي به لحاظ عدد بودن، در القاي معنا و منظوري خاص ندارند؛ به اين صورت كه كسي نميتواند به صرف اين كه در فلان مورد يا موارد، عدد هفت يا دوازده يا چهل يا هفتاد به‌كار رفته، استنباط و استنتاج خاصي داشته باشد. اين يادآوري، از آن روست كه برخي از فرقه‌هاي مذهبي، بويژه آنها كه تمايلات «باطني‌گري» داشته يا دارند و گاه و بيگاه خود را به شيعه نيز منسوب مي‌‌كرده‌اند، و نيز برخي از شبه فيلسوفان متأثر از انديشه‌هاي انحرافي و باطني و اسماعيلي، مروج چنين انديشه‌اي درباره اعداد يا نوع حروف بوده و هستند.
در واقع، بسياري از اعدادي كه در نقل‌هاي ديني آمده، مي تواند بر اساس يك‌محاسبه الهي باشد، اما اين كه اين عدد در موارد ديگري هم كاربرد دارد و بدون يك مستند ديني مي‌توان از آن در ساير موارد استفاده كرد، قابل قبول نيست. به‌عنوان نمونه، در دهها مورد در كتابهاي دعا، عدد صد به كار رفته كه فلان ذكر را صد مرتبه بگوييد، اما اين دليل بر تقدس عدد صد به عنوان صد نمي‌شود. همينطور ساير عددها. البته ناخواسته براي مردم عادي، برخي از اين اعداد طي روزگاران، صورت تقدس به خود گرفته و گاه سوء استفاده‌هايي هم از آنها مي‌شود.
تنها چيزي كه درباره برخي از اين اعداد مي‌شود گفت آن است كه آن اعداد معين نشانه كثرت است. به عنوان مثال، درباره هفت چنين اظهار نظري شده است. بيش از اين هر چه گفته شود، نمي توان به عنوان يك استدلال به آن نظر كرد.
مرحوم اربلي، از علماي بزرگ اماميه، در كتاب «كشف الغمه في معرفة الائمة» در برابر كساني كه به تقدس عدد دوازده و بروج دوازده گانه براي اثبات امامت‌ائمه اطهار(ع) استناد كرده‌اند، اظهار مي‌دارد، اين مسأله نميتواند چيزي را ثابت كند؛ چرا كه اگر چنين باشد، اسماعيليان يا هفت امامي‌ها، مي‌توانند دهها شاهد ـ مثل هفت آسمان ـ ارائه دهند كه عدد هفت مقدس است، كما اين كه اين كار را كرده‌اند.
عدد «اربعين» در متون ديني
يكي از تعبيرهاي رايج عددي، تعبير اربعين است كه در بسياري از موارد به كار رفته است. يك نمونه آن كه سن رسول خدا(ص) در زمان مبعوث شدن، چهل بوده است. گفته شده كه عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فكري است. گفتني است كه برخي از انبياء در سنين كودكي به نبوّت رسيده‌اند. از ابن عباس (گويا به نقل از پيامبر- ص-) نقل شده كه اگر كسي چهل ساله شد و خيرش بر شرش غلبه نكرد، آماده رفتن به جهنم باشد. در نقلي آمده است كه مردمان طالب دنيايند تا چهل سالشان شود. پس از آن در پي آخرت خواهند رفت. (مجموعه ورام، ص35)
در قرآن آمده است «ميقات» موسي با پروردگارش در طي چهل روز حاصل‌شده است. در نقل است كه حضرت آدم چهل شبانه روز بر روي كوه صفا در حال سجده بود. (مستدرك وسائل ج 9، ص 329) در باره بني اسرائيل هم آمده كه براي استجابت دعاي خود چهل شبانه روز ناله و ضجّه ميكردند. (مستدرك ج 5، ص 239) در نقلي آمده است كه اگر كسي چهل روز خالص براي خدا باشد، خداوند او را در دنيا زاهد كرده و راه و چاه زندگي را به او مي آموزد و حكمت را در قلب و زبانش جاري مي‌كند.
بدين مضمون روايات فراواني وجود دارد. چله‌نشيني صوفيان هم درست يا غلط، از همين بابت بوده است. علامه مجلسي در کتاب بحارالانوار در اين‌باره كه برگرفتن چهل نشيني از حديث مزبور نادرست است، به تفصيل سخن گفته است.
اعتبار حفظ چهل حديث كه در روايات فراوان ديگر آمده، سبب تأليف صدها اثر با عنوان اربعين در انتخاب چهل حديث و شرح و بسط آنها شده است. در اين نقل‌ها آمده است كه اگر كسي از امّت من چهل حديث حفظ كند كه در امر دينش از آنها بهره برد، خداوند در روز قيامت او را فقيه و عالم محشور خواهد كرد. در نقل ديگري آمده است كه اميرمؤمنان(ع) فرمودند: اگر چهل مرد با من بيعت ميكردند، در برابر دشمنانم مي‌ايستادم. (الاحتجاج، ص84)
مرحوم كفعمي نوشته است: زمين از يك قطب، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجيب، هيچگاه خالي‌نمي‌شود. (بحار، ج53، ص 200)
درباره نطفه هم تصور براين بوده كه بعد از چهل روز عَلَقه مي‌شود. همين عدد در تحولات بعدي علقه به مُضْغه تا تولد درنقل هاي كهن به كار رفته است، گويي كه عدد چهل مبدأ يك تحول دانسته شده‌است.
در روايت است كه كسي كه شرابخواري كند، نمازش تا چهل روز قبول نمي‌شود. و نيز در روايت است كه كسي كه چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند مي‌شود و نيز در روايت است كه كسي كه چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قلبش را نوراني مي‌كند. نيز رسول خدا(ص) فرمود: كسي كه لقمه حرامي‌بخورد، تا چهل روز دعايش مستجاب نمي‌شود. (مستدرك وسائل، ج5، ص 217)
اينها نمونه‌اي از نقل هايي بود كه عدد اربعين در آنها به كار رفته است.
اربعين امام حسين (ع)
بايد ديد در كهن‌ترين متون مذهبي ما، از «اربعين» چگونه ياد شده است. به عبارت ديگر دليل بزرگداشت اربعين چيست؟ چنان كه در آغاز گذشت، مهمترين نكته درباره اربعين، روايت امام عسكري(ع) است.
اين حديث تنها مدرك معتبري است كه جداي از خود زيارت اربعين كه درمنابع دعايي آمده، به اربعين امام حسين (ع) و بزرگداشت آن روز تصريح كرده است.
اما اين كه منشأ اربعين چيست، بايد گفت، در منابع به اين روز به دو اعتبار نگريسته شده است:
نخست، روزي كه اسراي كربلا از شام به مدينه مراجعت كردند. دوم، روزي كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي پيامبر خدا(ص) از مدينه به كربلا وارد شد تا قبر حضرت اباعبدالله الحسين(ع) را زيارت كند.
شيخ مفيد (م 413) در «مسار الشيعه» كه در ايام مواليد و وفيات ائمه اطهار عليهم السلام است، اشاره به روز اربعين‌كرده و نوشته است: اين روزي است كه حرم امام حسين(ع)، از شام به سوي مدينه مراجعت كردند. نيز روزي است كه جابر بن عبدالله براي زيارت امام حسين(ع) وارد كربلا شد.
كهن‌ترين كتاب دعايي مفصل موجود، كتاب «مصباح المتهجّد» شيخ طوسي از شاگردان شيخ مفيد است كه ايشان هم همين مطلب را آورده است. شيخ طوسي پس از ياد از اين كه روز نخست ماه صفر روز شهادت زيد بن علي بن‌الحسين (ع) و روز سوم ماه صفر، روز آتش زدن كعبه توسط سپاه شام در سال‌هجري است، مي‌نويسد: بيستم ماه صفر (چهل روز پس از حادثه كربلا) روزي است كه حرم سيد ما اباعبدالله الحسين از شام به مدينه مراجعت كرد ونيز روزي است كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي رسول خدا (ص) ازمدينه وارد كربلا شد تا قبر حضرت را زيارت كند. او نخستين كس از مردمان بود كه امام حسين (ع) را زيارت كرد. در چنين روزي زيارت آن حضرت‌مستحب است و آن زيارت اربعين است. (مصباح المتهجد، ص 787) در همانجا آمده است كه وقت خواندن زيارت اربعين، هنگامي است كه روز بالا آمده است.
در كتاب «نزهه الزاهد» هم كه در قرن ششم هجري تأليف شده، آمده: در بيستم اين ماه بود كه حرم محترم حسين از شام به مدينه آمدند. (نزهة‌الزاهد، ص 241) همين طور در ترجمه فارسي فتوح ابن اعثم (الفتوح ابن اعثم، تصحيح مجد طباطبائي) و كتاب مصباح كفعمي كه از متون دعايي بسيار مهم قرن نهم هجري است اين مطلب آمده است. برخي استظهار كرده‌اند كه عبارت شيخ مفيد و شيخ‌طوسي، بر آن است كه روز اربعين، روزي است كه اسرا از شام به مقصد مدينه خارج شدند نه آن كه در آن روز به مدينه رسيدند. (لؤلؤ و مرجان، ص 154) به هر روي، زيارت اربعين از زيارت‌هاي مورد وثوق امام حسين(ع) است كه ازلحاظ معنا و مفهوم قابل توجه است.
بازگشت اسيران به مدينه يا كربلا
اشاره كرديم كه شيخ طوسي، بيستم صفر يا اربعين را، زمان بازگشت اسراي كربلا از شام به مدينه دانسته است. بايد افزود كه نقلي ديگر، اربعين را بازگشت اسرا از شام را به «كربلا» تعيين كرده است. تا اينجا، از لحاظ منابع كهن، بايد گفت اعتبار سخن نخست بيش از سخن دوم است. با اين حال، علامه مجلسي پس از نقل هر دو اينها، اظهار مي‌دارد: احتمال صحت هر دوي اينها (به لحاظ زماني) بعيد مي‌نمايد. ( بحار، ج101، ص 334 ـ 335)
ايشان اين ترديد را در كتاب دعايي خود «زاد المعاد» هم عنوان كرده است. با اين حال، درمتون بالنسبه قديمي، مانند «لهوف» و «مثيرالاحزان» آمده است كه اربعين، مربوط به زمان بازگشت اسرا، از شام به كربلاست. اسيران، از راهنمايان خواستند تا آنها را از كربلا عبور دهند.
بايد توجه داشت كه اين دو كتاب، در عين حال كه مطالب مفيدي دارند، ازجهاتي، اخبار ضعيف و داستاني هم دارند كه براي شناخت آنها بايد با متون كهن‌تر مقايسه شده و اخبار آنها ارزيابي شود. اين نكته را هم بايد افزود كه منابعي كه پس از لهوف، به نقل از آن كتاب اين خبر را نقل كرده‌اند، نبايد به‌عنوان يك منبع مستند و مستقل ياد شوند. كتابهايي مانند «حبيب السير» كه به نقل از آن منابع خبر بازگشت اسرا را به كربلا آورده‌اند، (نفس المهموم ترجمه شعراني، ص 269) نمي‌توانند مورد استناد قرار گيرند.
نخستين زيارت امام حسين(ع) در نخستين اربعين، توسط جابر بن عبدالله انصاري صورت گرفته است و از آن پس ائمه اطهار (عليهم‌السلام) كه از هر فرصتي براي رواج زيارت امام حسين(ع) بهره مي‌گرفتند، آن‌روز را كه نخستين زيارت در آن انجام شده، به عنوان روزي كه زيارت امام‌حسين(ع) در آن مستحب است، اعلام فرمودند. متن زيارت اربعين هم از سوي حضرت صادق(ع) انشاء شده و با داشتن آن مضامين عالي، شيعيان را از زيارت آن حضرت در اين روز برخوردار مي‌كند.
اهميت خواندن زيارت اربعين تاجايي است كه از علائم شيعه دانسته شده است. درست آن گونه كه بلند خواندن بسم الله در نماز و خواندن پنجاه و يك ركعت نماز در شبانه روز درروايات بي شماري، از علائم شيعه بودن عنوان شده است.
زيارت اربعين در «مصباح المتهجد» شيخ طوسي و نيز «تهذيب الاحكام» وي به نقل ازصفوان بن مهران جمال آمده است. وي گفت كه مولايم صادق(ع) فرمود: زيارت اربعين که بايد وقت برآمدن روز خوانده شود چنين است..... (مصباح المتهجد، ص 788، تهذيب الاحكام، ج 6، ص 113، اقبال الاعمال، ج 3، ص 101، مزار مشهدي، ص 514 (تحقيق قيومي)، مزار شهيد اول (تحقيق مدرسه الامام المهدي، قم 1410، ص 185 ـ 186).
اين زيارت، به جهاتي مشابه برخي از زيارات ديگر است، اما از آن روي كه‌مشتمل بر برخي از تعابير جالب در زمينه هدف امام حسين از اين قيام است، داراي اهميت ويژه مي‌باشد. در بخشي از اين زيارت در باره هدف امام حسين(ع) از اين نهضت آمده است: «... و بذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من‌الجهاله و حيره‌الضلالة... و قد توازر عليه من غرّته الدنيا و باع حظّه بالارذل الادني».
خدايا، امام حسين (ع) همه چيزش را براي نجات بندگانت از نابخردي وسرگشتگي و ضلالت در راه تو داده، در حالي كه مشتي فريب خورده كه انسانيت خود را به دنياي پست فروخته‌اند بر ضد وي شوريده آن حضرت را به‌شهادت رساندند.
دو نکته کوتاه:
نخست آن که برخي از رواياتي كه در باب زيارت امام حسين(ع) در كتاب كامل الزيارات ابن قولويه آمده، گريه چهل روزه آسمان و زمين و خورشيد و ملائكه را بر امام‌حسين(ع) يادآور شده است. (اربعين شهيد قاضي، ص 386)
دوم اين که «ابن طاوس» يك اشكال تاريخي هم نسبت به اربعين بودن روز بيستم صفر مطرح كرده و آن اين كه اگر امام حسين(ع) روز دهم محرم به شهادت رسيده باشد، اربعين آن حضرت نوزدهم صفر مي‌شود نه بيستم. در پاسخ گفته شده است، به احتمال، ماه محرمي كه در دهم آن امام حسين (ع) به شهادت رسيده، بيست و نه روز بوده است. اگر ماه كامل بوده، بايد گفت كه روز شهادت را به شمارش نياورده اند. (بحار الانوار، ج 98، ص 335).
نظر شما