در حرم امام رضا(ع) فرش‌های رنگارنگ ایرانی قرن‌هاست به خدمت زائران درآمده‌اند و افزون بر جلوه هنری فوق‌العاده‌ای که دارند، برای کسی که بخواهد در این صحن و سرای مقدس، خلوتی برای استراحت یا عبادت داشته باشد، آرامش و راحتی را به ارمغان می‌آورند. در این شماره از رواق، می‌خواهم برایتان از تاریخ فرش‌های حرم بگویم، تاریخی پر از طرح و رنگ، رنگ‌هایی که افزون بر ترکیب هفت‌گانه خود، درخشش ارادت و معنویت را هم به چشم‌های ما هدیه می‌کنند. صحبت امروز ما درباره تاریخ یکی از نمادهای عاشقی در حرم مطهر رضوی است.

گذشته زرین فرش ایرانی

در متون قدیم یونانی مانند کتاب «سیروپدیا» اثر گزنفون، سخن از قالی و قالیچه ایرانی به میان آمده است و از نظر قدمت آثار در دسترس، فرش پازریک، شاهکار هنر ایرانیان و مربوط به ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح که در محدوده دره پازریک، در سال ۱۳۲۰ش. کشف شد، قدیمی‌ترین نمونه این هنر در تاریخ جهان محسوب می‌شود.

 بنابراین بافت فرش بی‌گمان هنری ‌است که ایرانیان خلق کردند و با درآمیختن نمادهای طبیعی و حسی با آن، پدیده‌ای ایجاد نمودند که چشم و ذهن هر انسانی را به سوی خود جذب می‌کند. تردیدی نداریم که استفاده از قالی در خانه ایرانی‌ها از دوران باستان رایج بوده و در ایران، فرش خوب و نفیس، زیبنده مکان‌های مهم و مقدس بوده و ایرانیان برای تکریم و پاسداشت معاریف و بزرگان خود، به آن‌ها قالی‌های نفیس هدیه می‌دادند یا مرقدشان را با فرش‌های زیبا و چشم‌نواز مفروش می‌کردند؛ ازاین‌رو فرش‌هایی که امروز در گنجینه ارزشمند آستان‌قدس رضوی دیده می‌شوند یا به صورت گسترده در اماکن متبرکه مورد استفاده قرار می‌گیرند، پیش از آنکه برای زینت باشند، وسیله ابراز ارادت هستند و بی‌تردید از نخستین روزهای ساخته شدن حرم مطهر، در آن مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

با این حال، از آنجا که ماندگاری فرش چندان زیاد نیست و نمی‌توان مانند کاشی و سنگ به بقای طولانی آن دل بست، قدمت قالی‌های موجود در حرم مطهر، بیش از ۵۰۰ سال نیست و در موزه فرش آستان به‌ندرت فرشی که مربوط به دوره پیش از صفویه باشد، دیده می‌شود.

میراث هزارنقش

قالی‌های قدیمی حرم بیشتر بافت شهرهایی مانند کرمان یا مشهد هستند و در حاشیه برخی از آن‌ها، شناسنامه بافت فرش، در قالب گره‌های هنرمندانه قالیباف درج شده‌ است. یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین قالی‌های موجود در آستان‌قدس، قالی افشان شاه‌عباسی (مشهور به گلابتون‌دار) است که به دوره شاه‌عباس اول صفوی و حدود ۴۰۰ سال پیش تعلق دارد؛ این قالی که امروزه در موزه فرش نگهداری می‌شود تار و پودی از جنس پنبه، پرز پشم، ابریشم و گلابتون(نقره) دارد و رنگبندی آن در دو طرف، یکسان نیست. قالی دیگری که هم از قدمت زیادی برخوردار است و هم از نظر نقش می‌توان آن را منحصربه‌فرد دانست، قالیچه محرابی مشهور به «چهارفصل» است؛ فرشی مربوط به قرن یازدهم و حدود ۳۰۰ سال پیش که نام بافنده‌اش «محمدامین کرمانی» در حاشیه فرش به چشم می‌خورد. از میان قالی‌های معروف دیگری که وقف حرم رضوی شده ‌است و پس از استفاده به منظور مراقبت و حفاظت در موزه فرش نگهداری می‌شود، می‌توان به قالی رو اسبی؛ بافته هنرمندی از اهالی سنندج، قالیچه قبادخانی؛ بافته هنرمندی از طایفه بهارلوی قشقایی، قالی نقش گل‌فرنگ؛ بافته هنرمندی از خطه کرمان و قالی لچک‌ترنج؛ بافته زنده‌یاد علی‌خان عمواوغلی در سال ۱۳۱۷ش. اشاره کرد. 

قالی‌های دو رو

علاوه بر این نوع فرش‌ها، قالی‌های دیگری هم در مجموعه حرم مطهر وجود دارند که به عنوان پرده ورودی درها مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ البته امروزه از فرش‌های ماشینی برای این کار استفاده می‌شود، اما تقریباً از دوره قاجار به بعد، سبکی از قالی‌بافی برای حرم مطهر باب شد که به قالی «دو رو» موسوم بود؛ در این سبک از قالی‌بافی، فرش را طوری می‌بافتند که بشود آن را به صورت یک پرده مقابل در ورودی آویخت. نمونه‌هایی از این قالی‌های دو رو و دستباف، امروزه در موزه فرش آستان نگهداری می‌شوند که بسیار جذاب و زیبا هستند؛ از جمله قالی پرده‌ای دو رو با ابعاد بیش از سه در چهار مترمربع در سال ۱۲۸۱ش، در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار در شهر مشهد بافته شد. طراح این قالی محمد نقاش مشهدی است که ظاهراً او و خانواده‌اش در امر طراحی معرق نیز سررشته داشته‌اند. بافنده این قالی نفیس هم استاد محمد کرمانی است.

تا پیش از تأسیس شرکت فرش آستان قدس رضوی در بهمن‌ سال ۱۳۶۰ش، تهیه قالی‌های مورد نیاز اماکن متبرکه از طریق سفارش دادن آستان به استادان قالیباف یا کارگاه‌های پراکنده فعال در این زمینه انجام می‌گرفت؛ البته بخش عمده‌ای از فرش‌های نفیس آستان‌قدس رضوی از طریق وقف و توسط واقفان تأمین شده و می‌شود، اما با تأسیس شرکت مذکور، کار تأمین قالی‌های مورد نیاز حرم، ساختار و انسجام لازم را پیدا کرد و امروزه فرش‌های ماشینی و دستباف حرم، بیشتر از طریق این شرکت و کارخانه آن، در دو کارگاه بزرگ مشهد و کاشمر تأمین و بافته می‌شوند. از سال ۱۳۷۸ش. با تأسیس بخش امور فرش حرم مطهر، کار مفروش کردن اماکن متبرکه با دقت و نظارت بیشتر، زیر نظر این واحد انجام می‌گیرد. بد نیست بدانید از سال ۱۳۷۳ش، نمایشگاهی برای فروش فرش‌های مستعمل حرم نیز در خیابان خسروی‌نو (اندرزگو) ایجاد شده ‌است. شرکت فرش آستان‌قدس آن‌قدر توسعه یافته که سفارش‌های داخل و خارج از ایران را هم برای تولید انواع فرش می‌پذیرد.