به هر ترتیب دانشنامه‌ها از این حیث که مجموعه اطلاعاتی جامع و فشرده را در شاخه مشخصی از علوم ارائه می‌دهند اهمیت می‌یابند. آنچه در ادامه آورده‌ایم، خلاصه‌ای از مدخل «زیارت» در دانشنامه بریتانیکا، قدیمی‌ترین دانشنامه انگلیسی زبان است که از مهم‌ترین منابع به زبان انگلیسی به شمار می‌رود. این مدخل توسط پروفسور سایمون مایکل کلمن، استاد انسان‌شناسی دانشگاه ساسکس انگلستان نگاشته شده است.

زیارت، سفری است که با انگیزه مذهبی انجام می‌شود. اگرچه برخی زائران بدون مقصد مشخص سرگردان بوده‌اند اما در یک روند عمومی، اغلب زائران به دنبال مکان خاصی می‌گردند که در پیوند با جنبه‌های الهی یا شخصیت‌های مقدس باشد. عنصر زیارت در تمام ادیان جهان وجود دارد و حتی در ادیان بت‌پرست یونان باستان و روم نیز از اهمیت برجسته‌ای برخوردار بوده است.

زیارت و بزرگداشت خاستگاه ایمانی

مراکز بزرگ زیارتی، زائران را با زمینه‌های متفاوت فرهنگی و جغرافیایی جذب کرده و آن‌ها را قادر می‌سازند به این وسیله خاستگاه ایمانی خود را بزرگ بدارند. از قرون ۲ یا ۳ میلادی، مسیحیان در پی آثار وقایع انجیل از جمله زندگی خود حضرت عیسی(ع) از طریق زیارت سرزمین مقدس بوده‌اند. عهد جدید مسیحی به طور مشخص مؤمنان را به سفر زیارتی سفارش نمی‌کند، اما متون مقدس در سایر آیین‌های مذهبی چنین می‌کنند. برای نمونه به حج در اسلام به طور مشخص سفارش شده است. مطابق کتاب مقدس، خداوند بلافاصله پس از اعطای ۱۰ فرمان به موسی، به او در طور سینا دستوراتی در این خصوص می‌دهد. «مهاباراتا» حماسه مهم هندو با قدمت هزاره اول پیش از میلاد، بازدید از بسیاری از مکان‌های مقدس در هند را با ذکر مکان‌های مقدس به ترتیب مطابق با حرکت خورشید در آسمان، توصیه می‌کند. بودا خودش مکان‌های خاص زیارتی را تجویز و اماکنی را انتخاب می‌کرد که با وقایع اصلی زندگی او مرتبط بودند.

شباهت‌های ساختاری در عین سنت‌های متفاوت

با توجه به حضور زیارت در زمینه‌های مختلف فرهنگی و تاریخی، هیچ معنای واحد را نمی‌توان به آن نسبت داد. شباهت‌های ساختاری در عین سنت‌های متفاوت زیارت انکارناشدنی است. زیارت معمولاً مستلزم جدایی (به تنهایی یا در یک گروه) از روند زندگی روزمره است که این هویت‌یابی جدید ممکن است با پوشیدن لباس‌های خاص یا حتی پرهیز از آسایش جسمی نیز متمایز شود. به طور غالب زیارت مکان‌های مقدس با زمان‌های مقدس در ارتباط است. ایام حج برای مسلمانان در آخرین ماه سال قمری قرار دارد. از نظر تاریخی، یهودیان در سه جشن سالانه به معبد اورشلیم مشرف می‌شدند، همان گونه که در تثنیه (آخرین کتاب یهودیان) ذکر شده: پسح (عید آزادی قوم یهود از قید برده‌داری فرعون‌های مصر است)،

 شاووعوت (جشنی مذهبی برای یهودیان است که در آن اعطای تورات و برداشت گندم را جشن می‌گیرند)

و سوکوت (جشنی است به مناسبت خروج بنی اسرائیل از مصر، به معنای بیرون آمدن از خانه بندگی به سایه‌بان آزادی است).

 زیارت‌های هندو مراحل خاصی از چرخه زندگی افراد را مشخص می‌کند و اغلب در مواقعی از سال اتفاق می‌افتد که با محاسبات نجومی به عنوان ایام فرخنده شناخته می‌شوند.

سفرهای زیارتی فارغ از رفت و برگشت‌هایی که در چشم‌اندازهای فرهنگی و جغرافیایی با اهداف مقدس انجام می‌گیرد، مشخصاً در خود مکان‌های زیارتی سنت‌های آیینی مشخصی را شامل می‌شود. اجرای ایستگاه‌های صلیب که بازسازی دوباره‌ای از حوادث عیسی را نشان می‌دهد، یک فعالیت مکرر در عبادتگاه‌های کاتولیک روم است.

(ایستگاه‌های صلیب، راه صلیب یا راه اندوه به مجموعه‌ای از تصاویر اشاره دارد که عیسی مسیح را در روز مصلوب شدنش به تصویر می‌کشد. هدف این ایستگاه‌ها کمک به مؤمنان مسیحی برای انجام زیارت از طریق تأمل در مورد مصائب مسیح است.)

مسلمانان هفت بار باید دور کعبه طواف کنند. بودایی‌ها آرامگاه‌های گنبدی شکل به نام استوپا را طواف می‌کنند. (استوپا نوعی بنای تپه‌مانند یا سازه‌ای نیم‌کره است که از آن به‌عنوان محلی برای مراقبه و مدیتیشن استفاده می‌شود. استوپا در بسیاری از مناطق آسیای جنوب شرقی مخصوصاً در شبه‌قاره هند وجود دارد.)

در میان هندوها، شاید سفر زیارتی ایده‌آل سفر به چهار مکان مقدس هند باشد که این کشور را در جهت فرخنده عقربه‌های ساعت پوشش دهد.

سوغاتی، وجه مشترک همه زیارت‌ها

یکی دیگر از ویژگی‌های مشترک زیارت‌ها، در دسترس بودن سوغاتی‌های کوچک و یادگارها، ظروف آب مقدس، نشانک‌ها و مانند آن است که به زائر اجازه می‌دهند کالایی متبرک به آن زیارتگاه را با خود به خانه حمل کند. زیارتگاه‌های مسلمین یا یهودیان از نمایش نمادین الوهیت پرهیز می‌کنند، اما تصاویر در مکان‌های مسیحی کاتولیک و ارتدکس مهم هستند. مجسمه‌های خدایان نقش محوری در پرستش هندوها دارد و از این حیث برایشان ضروری است که نگاه بین زائر و معبود رد و بدل می‌شود.

عاملی که مکان‌های زیارتی را در میان ادیان مختلف کنار هم می‌گذارد حسی است که به اشکال گوناگون بیان می‌شود و آن اینکه این مکان‌ها دسترسی ویژه‌ای به حوزه الهی یا متعالی را برای زائر فراهم می‌کنند. این ایده در مفهوم هندویی «تیرتا» به خوبی بیان شده است، اصطلاحی سانسکریت که به معنی معبر یا تقاطع بین دو قلمرو است.

در تمام سنت‌های مذهبی، سلسله مراتب زیارتگاه‌ها مشهود است، زیرا بعضی از مکان‌ها مقدس‌تر از مکان‌های دیگر هستند. از نظر هندوها، واراناسی، یکی از هفت شهر ویژه مقدس، قدرت اعطای چرخه‌شکنی یا موکشَه را دارد که به رهایی از چرخه زایش‌های دوباره (سَمساره) اشاره دارد.

برای کاتولیک‌های قرون وسطایی، بازدید از اورشلیم یا رم بیش از سفر به مکانی کم رتبه تر، گناهان (از طریق اعطای غرامت) را از بین می‌برد.

انگیزه‌های زیارت نیز در سنت‌های مختلف، متفاوت است. سفر مقدس اغلب با جست‌وجوی پرهیزگاری برای نجات نهایی در ارتباط است، اما می‌تواند با اهداف زمینی‌تری چون شفا یافتن، وفای به عهد یا توبه از گناه انجام شود. در قرون وسطا، نیایشگاه والسینگام انگلیسی، زنانی را به سمت خود می‌کشاند که به دنبال راه حلی برای مشکلات شیردهی و ناباروری بودند.

عناصر فرهنگی و اجتماعی ناپایدارکننده

زیارت به عنوان روشی که شامل جست‌وجوی لطف الهی و رهایی از زندگی روزمره است بعضاً شامل عناصر فرهنگی و اجتماعی ناپایدار نیز بوده است. در انگلستان قرون وسطا، ترس از زائران کاذب و بی‌نظم و همچنین احتمال اینکه مسافران ظاهراً متدین، خانواده خود را به دلایل خودخواهانه رها کنند، افزایش یافته بود. پس از دوره‌های طاعون، محدودیت‌های حرکتی گسترده حاکم بود. مضاف بر این‌ها باید در نظر داشت زیارت در تمام ادیان جهان مخالفانی نیز داشته و دارد. زائران به ایمان بیش از حد به تصاویر و مکان‌های خاص (در مقابل اعتماد به حضور همه‌جانبه خداوند)، منحرف شدن توسط وسوسه‌های سفر و جست‌وجوی نعمت‌های صرفاً مادی به جای اشراق معنوی، متهم شده‌اند. در اسلام، برخی از سنت‌های صوفیانه عرفانی بر اهمیت الهام درونی بیش از سفر به مکه تأکید کرده‌اند.

در قرن شانزدهم، اصلاح‌طلبان پروتستان، مارتین لوتر و جان کالون، استدلال کردند اعتقاد باورپذیر به معجزه، فساد کلیسای کاتولیک روم را نشان می‌دهد. ظهور پروتستانیسم در اروپا به بسیاری از زیارتگاه‌ها و تصاویر زیارتی حمله کرد. گورو ناناک (۱۵۳۹–۱۴۳۹)، بنیان‌گذار آیین سیک، نگرش‌های نسبتاً متفاوتی به زیارت داشت. وی در طول زندگی خود بسیار سفر و از مکان‌های مقدس بسیاری بازدید کرد اما مخالف استفاده از تصاویر در عبادت و همچنین خالی از فرمالیسم در دین بود.

زیارت و تحولات مدرن

در عصر حاضر، زیارت جذابیت خود را در سراسر جهان حفظ کرده و حتی افزایش داده است. امروزه سفر راحت‌تر، ارزان‌تر و مطمئن‌تر از همیشه است.

افزایش سطح سواد و دسترسی به فناوری ارتباطات سبب افزایش دانش و کنجکاوی در مورد مکان‌های دور شده است. صنعت گردشگری از قرن نوزدهم به رشد خود ادامه داده و نمایانگر فعالیتی است که اغلب با سفرهای زیارتی همراه است. در برخی موارد، زیارت نقش دفاع از عقاید مذهبی را در برابر حملات الحاد به عهده گرفته است.