در روایات و احادیث برای آن حضرت القابی چون رضا، رئوف، عالم آل‌محمد، صدیق، معین‌الضعفا و شمس‌الشموس را برشمرده‌اند که هر یک بیانگر یکی از جنبه‌های درخشان وجودی این امام بزرگوار است. همزمان با ولادت خجسته حضرت رضا(ع) درباره القاب و فضائل آن حضرت با آیت‌الله حسن عالمی، عضو مجلس خبرگان رهبری به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
گفت‌وگو را با مروری بر ولادت و القاب حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) آغاز کنیم.
حضرت رضا(ع) بنابر جلد ۴۹ کتاب معتبر بحارالانوار از علامه مجلسی، در روز یازدهم ذی‌القعده سال ۱۴۸ هجری قمری در مدینه متولد شدند. پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) مژده ولادت حضرت رضا(ع) را سال‌ها پیش از تولدشان به مردم داده‌اند؛ به جز روایاتی که رسول خدا(ص) نام امامان از حضرت علی(ع) تا امام مهدی(عج) را بیان کرده‌اند و نام مبارک حضرت رضا(ع) نیز آمده است، روایت خاصی از پیامبر(ص) است که می‌فرمایند: «از نسل من فرزندی به دنیا خواهد آمد و این فرزند در خراسان بین‌الجبلین به شهادت خواهد رسید و حرم او بقعه‌ای از بقعه‌های بهشت است». امام صادق(ع) اشتیاق دیدار حضرت رضا(ع) را داشتند ولی به آرزوی خود نرسیدند و امام هشتم(ع) چند روز پس از شهادت جد بزرگوارشان متولد شدند. امام موسی کاظم(ع) فرموده‌اند: از پدرم جعفر بن محمد بارها شنیدم که می‌فرمود عالم آل‌محمد از تو به وجود می‌آید کاش او را درک می‌کردم. امام هشتم(ع) به جز القابی که به همه امامان معصوم(ع) داده شده مانند امین‌الله، حجت‌الله و... دارای القاب اختصاصی چون رضا، زکی، عالم آل‌محمد، ضامن آهو، مرتضی، رئوف، سراج‌الله، صدیق، غریب‌الغربا، معین‌الضعفا، شمس‌الشموس و... نیز هستند که هر یک بیانگر یکی از صفات و فضائل وجودی آن امام بزرگوار است. امام رضا(ع) تا سال ۲۰۳هجری در قید حیات بودند و سن مبارک آن حضرت در زمان شهادت ۵۵ سال بوده است.
در بین القاب امام هشتم(ع)، نام مبارک «رضا» از همه معروف‌تر است. چرا آن حضرت به این عنوان ملقب شدند؟
اتفاقاً در این زمینه روایتی از بزنطی از اصحاب خاص حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) داریم که در جلد ۴۹ بحارالانوار علامه مجلسی به نقل از مرحوم شیخ صدوق آمده است. بزنطی از امام محمد تقی(ع) سؤال می‌کند آیا اینکه بر سر زبان‌های مردم است که چون حضرت رضا(ع) به ولایتعهدی مأمون راضی شدند ایشان را رضا نامیده‌اند درست است؟ امام جواد(ع) فرمودند: کسانی که این حرف را می‌زنند دروغ می‌گویند. اصلاً چنین نیست. سپس فرمودند: خداوند تبارک و تعالی نام رضا را برای علی بن موسی انتخاب کرده است زیرا آن حضرت از خدا راضی بود و خدا هم از او راضی بود. در زمین هم حضرت رضا(ع) از پیامبر(ص) و ائمه(ع) راضی بود و آن‌ها نیز از حضرت رضا(ع) راضی بودند.
چرا به حضرت رضا(ع) غریب‌الغربا می‌گویند در حالی‌که مردم ایران همواره از دوستداران اهل بیت(ع) بوده‌اند و به امام هشتم(ع) چه در زمان حیاتشان و چه پس از شهادتشان ارادت خاصی داشته و دارند. از سوی دیگر حضرت علی(ع) نیز از مدینه به کوفه هجرت نمود و این شهر را مرکز حکومت قرار داد. آیا دوری مکان برای امام معصوم(ع) موجب غربت است؟
سؤال بسیار خوبی است. این لقب برگرفته از احادیثی است که درباره آن حضرت آمده است. برای نمونه در روایت مشهوری از قول امام علی(ع) آمده: «به‌زودی مردی از فرزندان من در خراسان به وسیله زهر به شهادت می‌رسد؛ آگاه باشید هر کس او را در غربتش زیارت کند خداوند گناهان وی را می‌آمرزد». خود امام هشتم(ع) نیز در حدیثی می‌فرمایند: «مرا در غربت به خاک می‌سپارند؛ هر کس مرا زیارت کند در روز قیامت او را زیارت می‌کنم».
دلیل این همه تأکید به غربت امام هشتم دوری از مدینه و جابه‌جایی مکانی نیست بلکه درد و رنجی است که آن حضرت از اجبار مأمون برای پذیرش ولایتعهدی و حرکت به مرو بدون اختیار خودشان، متحمل شدند. در واقع این سفر نوعی اسارت بود و حتی خانواده و فرزند عزیزشان امام جواد(ع) را همراه خود نبردند. سفر اجباری آن حضرت به مرو و نشست و برخاست با گروهی که از اسلام به دور بودند و سنخیتی با ایشان نداشتند از یک سو و شایعه‌پراکنی‌های مأمون علیه امام و تلاش برای تخریب آن حضرت در جامعه اسلامی از سوی دیگر، حضرت رضا(ع) را رنج می‌داد و تأکید ایشان به خاکسپاریشان در غربت، همه برای فهماندن این موضوع به مردم است.
حضرت رضا(ع) را امام رئوف می‌نامند. این رأفت چگونه محبتی است و شامل حال چه کسانی می‌شود؟
رئوف یعنی فردی که بسیار مهربان و دلسوز است و حتی دیگران را بر خود ترجیح می‌دهد. امام رضا(ع) در دوران حیاتشان مصداق رأفت و مهربانی بودند. به‌طوری که رأفت ایشان نزد همگان زبانزد بود و عامه مردم از هر قشری به‌راحتی می‌توانستند به منزلشان رفت و آمد کنند و با ایشان هم‌سخن شوند. خود آن حضرت می‌فرمایند: «محبت و دوستی با مردم نیمی از خرد است». در روایتی از قول ابراهیم بن عباس صولی آمده: «هرگز ندیدم ابوالحسن الرضا(ع) در سخن گفتن با کسی درشتی کند، هرگز ندیدم سخن کسی را قطع کند، هیچ‌وقت درخواست کسی را اگر قادر به انجامش بود، رد نکرد... هر که بگوید در فضیلت، کسی را مانند او دیده، باور نکنید». در روایت دیگری نیز آمده: «امام رضا(ع) از مردم رو برنمی‌گرداندند و همواره با خوش اخلاقی از آنان استقبال می‌کردند.
این عمل حضرت همچون آهنربایی قدرتمند مردم را به ایشان جذب می‌کرد». یکی از خادمان امام رضا(ع) می‌گوید: آن حضرت هیچ وقت پای سفره غذا تنها نمی‌نشستند بلکه غلامان و کنیزان و حتی دربان و برنامه‌ریز این سفره را دعوت می‌کردند و با آن‌ها غذا می‌خوردند. هروقت یکی از غلامان مشغول غذا خوردن بود تا زمانی که از خوردن فارغ شود امام او را برای کاری نمی‌فرستادند. گاهی وقتی تنها می‌شدند همه خدمتگزاران را جمع می‌کردند و با آنان حرف می‌زدند و گرم می‌گرفتند. همه این‌ها بیانگر رأفت امام هشتم(ع) است. این رأفت پس از شهادتشان نیز شامل حال محبان و ارادتمندانشان می‌شود. به‌گونه‌ای که هیچ کس دست خالی از حضور ایشان برنمی‌گردد و عنایات ایشان شامل حال همه ارادتمندان و زائران بارگاهشان است.
یکی از القاب مشهور امام رضا(ع) عالم آل‌محمد است؛ پیش از این هم اشاره فرمودید امام صادق(ع) پیش از ولادت آن حضرت، مژده آمدن عالم آل‌محمد را داده بودند. با نگاهی به زندگانی ائمه معصومین(ع) می‌بینیم همه آن بزرگواران سرچشمه علم و حکمت بودند چرا لقب عالم آل‌محمد فقط به حضرت رضا(ع) داده شده است؟
ابتدا درباره علم حضرت رضا(ع) باید این نکته را عرض کنم که حضرت رضا(ع) عالم‌ترین فرد زمان خود بودند. حاکم نیشابوری از قول اباصلت هروی می‌گوید: من داناتر از علی بن موسی ندیدم و هر دانشمندی که با ایشان مجالست داشت این مطلب را تأیید می‌کرد. این نشان‌دهنده جایگاه علمی والای امام است.
این‌ها سبب می‌شد امام محل رجوع افراد مختلف حتی مخالفانش باشد. حتی مخالفان امام به برتری علمی ایشان اذعان داشتند. چنان‌که مأمون که امام را به شهادت رساند، می‌گوید: علی بن موسی بهترین، داناترین و عابدترین مرد روی زمین است. در گزارش‌های تاریخی آمده امام هشتم(ع) در بیست و چند سالگی در مدینه‌النبی به فتوا نشستند. جایگاه علمی ایشان به‌حدی بود که خود امام می‌فرمایند: من در حرم پیامبر می‌نشستم و دانشمندان هر مسئله‌ای که برایشان پیش می‌آمد یا در مسئله‌ای با مشکل روبه‌رو می‌شدند به سراغ من می‌آمدند. یکی از محدثان می‌گوید: حدود ۱۲هزار سؤال جمع‌آوری شد و همه این‌ها را با حضرت رضا(ع) در میان گذاشتم و ایشان به همه آن‌ها به بهترین وجه جواب دادند.
از سوی دیگر در زمانی که حضرت رضا(ع) به خراسان آمدند مأمون تلاش می‌کرد جلسات مناظره‌ای میان حضرت با علمای ادیان و مذاهب دیگر تشکیل دهد و از راه‌های بسیار دور دانشمندان را فرامی‌خواند تا با آن حضرت مناظره کنند بلکه سؤالی مطرح شود که حضرت رضا(ع) از پاسخ آن عاجز باشند. اما مأمون به اهداف شومش نرسید و امام هشتم(ع) با هر کس با هر زبانی که بود به زبان خودش صحبت می‌کردند و به بهترین و شیواترین وجه پاسخ او را می‌دادند. بنابراین مشهور به عالم آل‌محمد شدند؛ اصلاً عالم‌تر از این معنا ندارد.
اما درباره اینکه چرا این لقب به حضرت رضا(ع) داده شد نه امامان دیگر باید گفت هر یک از پیشوایان معصوم(ع) با توجه به شرایط عصر خود و ظرفیتی که برای فعالیت آن بزرگواران در آن دوره وجود داشت به عنوانی ملقب شده‌اند؛ امام رضا(ع) هم به دلیل فضای علمی آن عصر و آشنایی جهان آن روز با علم سرشار آن حضرت، به عالم آل‌محمد ملقب شدند.
چرا امامان پس از حضرت رضا(ع)، از امام محمد تقی(ع) تا امام حسن عسکری(ع) ابن‌الرضا نامیده شده‌اند؟
به نکته خوبی اشاره کردید؛ یکی از کنیه‌های سه امام پس از حضرت رضا(ع) یعنی امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) ابن‌الرضا(ع) بود. این مسئله دلایل گوناگونی داشت؛ یکی از مهم‌ترین دلایلش این بود که نزدیک به ۱۰ سال از زندگی حضرت رضا(ع) در دوره مأمون سپری شد و این عصر دوره شکوفایی علم و تمدن اسلامی بود. در نتیجه مناظرات حضرت رضا(ع) با دانشمندان مختلف، ایشان در عصر خود به یک شخصیت بزرگ و مورد احترام در جهان تبدیل شدند و چون حضرت چهره‌ای شناخته‌شده برای عموم علما و اهل علم که در دسترس حکومت جهان اسلام آن روز بودند محسوب می‌شدند بنابراین اولاد آن حضرت مفتخر به کنیه ابن‌الرضا شدند.
چرا در روایات ائمه اطهار(ع) تا این حد درباره زیارت حرم مطهر حضرت رضا(ع) تأکید شده و حتی ثواب زیارت آن حضرت را برتر از هزار حج دانسته‌اند؟
دلیل این مسئله این است که هرکس به زیارت حضرت رضا(ع) مشرف شود اعتقادش به اهل بیت(ع) کامل است. در توضیح این مطلب باید عرض کنم در دوره امام کاظم(ع) و پس از شهادت ایشان، جریاناتی بود که می‌خواستند سلسله امامت را از آنچه پیامبر(ص) فرموده بود
جدا کنند.
در نتیجه مذاهب مختلف با نام‌های مختلف به وجود آمدند. آن‌هایی که منحرف شدند، از سلسله امامت اثنی‌عشریه کنار رفتند و آن‌ها که باقی ماندند و امامت حضرت رضا(ع) را پذیرفتند، اعتقاد به سلسله اثنی‌عشری را تا امام دوازدهم ادامه دادند. برای همین در روایات تا این حد به زیارت حضرت رضا(ع) تأکید و فضیلت زیادی برایش ذکر شده است. این مطلب به‌خصوص در کامل‌الزیارات ابن‌قولویه قمی آمده و سندهای محکمی هم دارد. اتفاقاً از حضرت جواد(ع) پرسیدند چرا این‌قدر به زیارت حضرت رضا(ع) تأکید شده؟ آن حضرت پاسخ دادند: زیرا هر کس جریان امامت را به حضرت رضا رساند تا امام دوازدهم ادامه داده و اعتقادات خود را کامل کرده است. یعنی هرکس به زیارت حضرت رضا(ع) می‌آید با اعتقاد و اخلاص کامل آمده است.
در حالی‌که حج را خیلی‌ها می‌روند چه کسانی که اعتقاداتشان کامل است و چه کسانی که مشکل اعتقادی دارند؛ بنابراین کسانی که ۱۲ امامی هستند و با اعتقاد و معرفت صحیح حضرت رضا(ع) را زیارت می‌کنند ثواب زیارتشان بیشتر از آن‌هایی است که ائمه دیگر را زیارت می‌کنند اما به لحاظ اعتقادی معیوب هستند. ما مشاهده کرده‌ایم کسانی به زیارت امام حسین(ع) در کربلا یا زیارت امام علی(ع) در نجف می‌روند ولی مثلاً ضریح موسی بن جعفر(ع) را در کاظمین زیارت نمی‌کنند یا به زیارت حضرت رضا(ع) مشرف نمی‌شوند؛ زیرا در جریان سلسله امامت ۱۲ امام مشکل دارند.
چطور می‌توانیم معرفت خود را به ساحت مقدس امام هشتم(ع) بالا ببریم و به معنای واقعی پیرو آن حضرت باشیم؟
سؤال بسیار خوبی است و پاسخش هم کارساز و نتیجه‌بخش است. حضرت رضا(ع) سخنان فراوانی دارند و روایات و احادیثی از ایشان نقل شده که بخش بزرگی از آن‌ها در کتاب تحف‌العقول ابن‌شعبه حرانی که از محدثان اقدم شیعه است و همچنین کتاب بسیار نفیس عیون اخبارالرضا از شیخ صدوق آمده است. هر کس می‌خواهد راه و روش و اعتقادات و اخلاقیات صحیح را از حضرت رضا(ع) بیاموزد بهترین راه مراجعه به این کتاب‌هاست.
خبرنگار: زهرا دلپذیر
نظر شما