زلزله سال ۱۰۸۴قمری/۱۰۵۲شمسی، یکی از مشهورترین حوادث پیش‌بینی نشده تاریخ مشهد است؛ اتفاق اسف‌باری که در دوران حکومت شاه سلیمان صفوی به وقوع پیوست و خسارت‌های فراوانی به بار آورد؛ هم در شهر مشهد و هم در اماکن متبرکه. بر اساس گزارش مورخان، در اثر این زلزله خسارت‌های قابل توجهی به بنای حرم مطهر و مسجد گوهرشاد وارد شد. هر چند که اصل بنا، به دلیل استحکام بسیار بالا محفوظ ماند، اما مرمت و بازسازی بناهای آسیب‌دیده در حرم، هزینه سنگینی را به آستان‌ قدس تحمیل کرد. در سطح شهر نیز بسیاری از خانه‌ها ویران شد و رقم تلفات بالا بود. موقوفه‌های حرم مطهر در سطح مشهد هم از آسیب‌های این زلزله مهیب مصون نماند. اسناد و مدارک معدودی که از آن دوران به یادگار مانده‌ است، صحت این موضوع را تأیید می‌کند.

بازسازی حمام «آغچه»
حمام «آغچه» یکی از حمام‌های مشهور اطراف حرم‌ رضوی و از موقوفات آستان بود که در طرح‌های توسعه اوایل دهه ۱۳۱۰شمسی تخریب شد. درباره حمام آغچه یک بار مفصلاً در صفحه نخست رواق نوشتیم و توضیح دادیم؛ بعید می‌دانم که نیاز به یادآوری باشد. حمام آغچه به عنوان یکی از پراستفاده‌ترین حمام‌های مشهد که بیشتر محل رفت و آمد زائران بود، در زلزله مهیب سال ۱۰۵۲ آسیب دید اما بازسازی آن تا سال بعد، یعنی جمادی‌الاول ۱۰۸۵ / مرداد ۱۰۵۳ به طول انجامید. طبق سند شماره ۳۰۴۴۱/۱۹ موجود در مرکز اسناد آستان‌ قدس رضوی، هزینه تعمیر این حمام، «مبلغ نُه تومان و یک هزار و یک‌صد و ده دینار تبریزی (دیناری که در تبریز ضرب شده ‌است)» خرج برداشت که رقم خیلی زیادی نبود و نشان می‌دهد حمام آغچه در زلزله آسیب زیادی ندیده ‌است اما تأخیر زیاد در اتمام تعمیر، بیانگر شدت تخریب و ویرانی ناشی از زلزله در سطح مشهد است. در این سند ۳۴۸ ساله می‌خوانیم: «تعمیر خرابی حمام آغچه را که از سبب زلزله واقع شده از قرار سیاهه ضمن که استاد محمدتقی معمارِ سرکار برآوُرد و تصدیق نموده و به مهر و خط مُشرف عمارتِ سرکار و مُهر رفعت‌پناه حق‌ویردی آغا (از خاجگان منصوب حکومت) ... تنخواه داده و برات نویسند».

تعمیر اساسی «سرای سلطانی»
سرای سلطانی یا سرای سلطانم، یکی از قدیمی‌ترین کاروانسراهای شهر مشهد بود که تا پیش از توسعه اطراف حرم در دهه ۱۳۵۰ هنوز وجود داشت و از فضای آن استفاده تجاری می‌شد. این بنا اوایل دوره صفویه ساخته شد اما در زلزله سال ۱۰۵۲شمسی آسیب بسیار دید و نیازمند بازسازی اساسی شد. وسعت سرای سلطانی از یک سو و از سوی دیگر تراکم جمعیت در آن، احتمالاً سبب شد در جریان زلزله، افزون بر خسارت‌های مالی، خسارت‌های جانی بسیاری هم به وجود آید. بر پایه سند بسیار مفصل موجود در مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی به شماره ۲/ ۳۲۳۲۶، هزینه‌های مربوط به تعمیر سرای سلطانی که ظاهراً در ذی‌القعده سال ۱۰۸۵ / بهمن ۱۰۵۳، حدود یک سال پس از زلزله به پایان رسیده، از این قرار بوده ‌است: «جهت پوشش حجره‌ها و چهار صفه کُنج ... پنجاه و دو تومان و هفتصد دینار»، شامل ۳۲ هزار خشت، ۲۱ هزار قالب، ۹۰۰ خَرَکی (واحد وزن قدیم) خاک برای کاهگل، ۳۱ تومان اُجرت عمله و بنا و... . در این بازسازی نیز ناظر و پرداخت‌کننده تنخواه،
حق‌ویردی ‌آغا بوده‌ است.

بازسازی اماکن متبرکه
درباره بازسازی اماکن متبرکه در پی زلزله سال ۱۰۵۲شمسی سندی بسیار مهم موجود است که خبر از حجم گسترده تخریب نه فقط در حرم رضوی، بلکه در سراسر شهر مشهد و موقوفات آستان می‌دهد. در این سند که با شماره ۳۰۴۴۱/۱۹ در مرکز اسناد آستان ‌قدس نگهداری می‌شود و مربوط به سال ۱۰۸۵قمری / ۱۰۵۳شمسی و با مهر «تقی‌الدین محمد الرضوی»، تولیت وقت آستان ‌قدس است، می‌خوانیم: «چون به سبب زلزله، خرابی بسیار در عمارات سرکار موهبت ‌آثار واقع شده، بنا و بیلداران (عمله‌ها) سابق از عهده بیرون نمی‌توانند آمد. بنابراین موازی یک نفر بنا و بیست نفر بیلدار قرار شد که اضافه بر بنا و بیلداران سابق در عمارت ... کار نمایند». این گزارش که در نیمه مردادماه سال ۱۰۵۳ تنظیم شده ‌است، نشان می‌دهد با وجود کار مداوم بنا و کارگران برای بازسازی، حجم خرابی در اماکن متبرکه و سطح شهر به قدری است که نیاز به کمک و مساعدت کاری فوری وجود دارد، آن هم پس از گذشت چند ماه از وقوع زلزله. این مسئله می‌تواند به ما در درک بزرگی زلزله سال ۱۰۵۲شمسی و خسارت‌های آن کمک کند.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت