اما در این سال، با توجه به گستردگی فعالیت‌های کتابخانه و ضرورت نظارت دقیق‌تر، ابوالحسن‌میرزا ملقب به «شیخ‌الرئیس» به ریاست کتابخانه آستان قدس منصوب شد.
درباره ابوالحسن‌میرزا و زندگی جالب او
آقای ابوالحسن‌میرزا پسر محمدتقی میرزا حسام‌السلطنه، پسر هفتم فتحعلی‌شاه قاجار بود. او یکی دو سالی را در مدرسه نظام تحصیل کرد، اما چون تمایل به ادبیات و شعر داشت، کم‌کم به محافل ادبی راه یافت و در اشعارش «حیرت» تخلص می‌کرد. او شاعری زبردست و توانا بوده است و در دوره نهضت مشروطه وقتی به زندان افتاد برای محمدعلی‌شاه سرود و از او تقاضای آزادی و عفو کرد.
ابوالحسن‌میرزا در سال ۱۲۸۱قمری / ۱۲۴۳شمسی همراه با برادرش محمدهاشم میرزا به مشهد آمد و در این شهر مقدس به تحصیل علوم مختلف مشغول شد و از محضر استادانی مانند محمدتقی مزینانی، میرزا نصرالله مجتهد، ملا ابراهیم سبزواری و... ادبیات، حکمت، فقه و کلام آموخت. طبق گزارش مرحوم عطاردی در «فرهنگ خراسان»، ابوالحسن‌میرزا مدتی تولیت موقوفات مدرسه فاضل‌خان را عهده‌دار بود و فهرستی از کتاب‌های این مدرسه، تحت نظارت وی تهیه شد. او همزمان خادم کشیک پنجم نیز بود. اما در سال ۱۳۰۱قمری / ۱۲۶۳شمسی میان وی و آصف‌الدوله، والی وقت خراسان اختلافی پیش آمد که ابوالحسن‌میرزا در پی همین اختلاف از مشهد رفت و خود را به استانبول رساند و در پایتخت عثمانی، روزگاری را به تدریس و وعظ گذراند و در سال ۱۳۰۴قمری / ۱۲۶۶شمسی به مشهد بازگشت. با این حال، این بار هم اختلافات او با رکن‌الدوله، والی آن زمان خراسان، کار را به جاهای باریک رساند و طبق روایت اعتمادالسلطنه در «روزنامه خاطرات»، حتی ابوالحسن‌میرزا را به زندان انداختند. او مدتی بعد آزاد شد و به‌ناچار به قفقاز رفت و در دوره انقلاب مشروطه به ایران بازگشت و به طرفداری از مشروطه‌خواهان پرداخت. اما در جریان واقعه به توپ بستن مجلس، بازداشت شد و همان طور که اشاره کردیم، با سرودن دو بیت شعر برای محمدعلی‌شاه از زندان خلاصی یافت. ابوالحسن‌میرزا در دوره دوم مجلس شورای ملی، نماینده مردم بابُل بود. منزل وی در مشهد و دیگر شهرها، مکانی مناسب برای برگزاری محافل ادبی و شعری محسوب می‌شد. شیخ‌الرئیس از دوستان سیدجمال‌الدین اسدآبادی و از معتقدان به اتحاد جهان اسلام بود.
مدیریت بر کتابخانه آستان قدس رضوی
پس از این آشنایی نسبتاً مفصل، باید درباره اقدام‌های مدیریتی ابوالحسن‌میرزا در دوران تصدی ریاست کتابخانه آستان قدس نیز مطالبی را خدمت شما خوانندگان عزیز عرض کنیم. ابوالحسن‌میرزا بین سال‌های ۱۲۵۲ تا ۱۲۶۲شمسی تقریباً به مدت ۱۰ سال، ریاست کتابخانه را برعهده داشت، هر چند که دست‌کم سه چهار سال از این مدت را در مشهد نبود و برادر بزرگ‌ترش، محمدهاشم میرزا، کتابخانه را به جای وی اداره می‌کرد. ابوالحسن‌میرزا را فردی بسیار علاقه‌مند به کتاب و حفظ میراث مکتوب دانسته‌اند. او برای برقراری نظم در کتابخانه، تلاش فراوانی کرد. به همت ابوالحسن‌میرزا، بخش مهمی از کتاب‌های مفقودی، پیدا و دوباره در کتابخانه قرار گرفت. وی در این زمینه به شدت پیگیر بود و همین پیگیری‌ها زمینه موفقیتش را فراهم می‌کرد. از ابوالحسن‌میرزا سندی به شماره ۵۲۹۲۹ در مجموعه مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد که نشان‌دهنده اهتمام او به حفظ میراث مکتوب کتابخانه آستان است: «این ۸ جلد قرآن، بعضی از آن‌ها خیلی خوش‌خط و ممتاز است. سال‌ها از کتابخانه مفقود بوده، در هیچ عرض از معاندین درنیامده بود. به اندک مراقبتی به دست آمد و تحویل کتابخانه شد». او با دقت فراوان، توضیحات کتابداران درباره نسخه‌های موجود در کتابخانه را مطالعه می‌کرد و اگر لازم می‌دید، بر این توضیحات مطالبی می‌افزود. ابوالحسن‌میرزا پس از تلاش‌های گسترده برای نجات نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه آستان قدس، به این نتیجه رسید که باید فهرست جامعی از کتاب‌های این کتابخانه تهیه کند تا در آینده، مانع از مفقود شدن و یا حتی سرقت این آثار شود. این فهرست جامع، در دوران ریاست ابوالحسن‌میرزا تهیه شد و اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس» به این اقدام و البته عالی بودن تنظیمات فهرست مذکور اشاره کرده است. ابوالحسن‌میرزا شیخ‌الرئیس، سرانجام در اردیبهشت سال ۱۲۹۵شمسی به دلیل بیماری تیفوس، در تهران درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) به خاک سپرده شد.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
نظر شما