همه چیز را نمیشود روی کاغذ پیاده کرد؛ مثلاً صدای لرزان پیرمردی که گاه و بیگاه وسط درس اخلاق، مستمعش را «داداش جون» خطاب میکند و بعد وقتی وصیت «وابک علی خطیئتک» امیرالمؤمنین(ع) به فرزندش امام حسن(ع) را میخواند، پیش از آنکه با آن صدای بغضآلود بگوید: «داداش جون! یعنی بر گناهانت گریه کن» بغض خودش میشکند و شروع به گریه میکند.
وقتی سیدپوریا مَلکآبادی کارگردان مستند «عبد کریم» به من گفت به کار بردن تکنیک بازسازی را در ساخت مستند زندگی علما نمیپسندد، ناخودآگاه یاد همین مقدمهای افتادم که دو سال پیش برای گفتوگو با سیدرضا همایونی، خادم دهه ۶۰ مرحوم آیتالله حقشناس نوشته بودم. راست میگفت، هیچ چیز جای صوت و تصویر خودِ علما را نمیگیرد.
رمضان امسال، مستندی که او در پنج قسمت از زندگی آیتالله حقشناس ساخته بود، پخش شد. خودش میگوید ساخت کار چهار پنج سال طول کشیده و طولانی شدن این روند به خاطر چالشهایی بوده که در ساخت زندگی علما وجود دارد. بهانه پخش این گفتوگو سبب شد ساعتی به گپ و گفت با او بنشینیم و از چالشهای مستندسازی در خصوص علما از او بپرسیم.
پیشنهاد ساخت مستند در مورد آیتالله حقشناس را چه کسی داد و این ایده چطور مطرح شد؟
ساخت این مستند به پیشنهاد آیتالله جاودان و آقای حداد مدیرعامل مجموعه (مؤسسه ایمان ماندگار) بود. مؤسسه ایمان ماندگار، مجموعه حفظ و نشر آثار چند نفر از علماست که اولویتش پرداختن به مرحوم آیتالله حقشناس است. در این راستا هم به دنبال مستندسازی از زندگی علمای اخلاق بودیم که اسامی بزرگانی همچون آیتالله حقشناس، حاج آقای مجتهدی، حاج آقا مجتبی تهرانی، شیخ محمود غفاری، علامه عسکری و آیتالله جاودان برای این کار مطرح شده است. ساخت این مستندها را با روایت زندگی آیتالله حقشناس آغاز کردیم و امیدواریم انشاءالله خداوند این توفیق را بدهد تا بقیه این موارد را نیز بسازیم.
روند تولید کار و پژوهش برای مستند چقدر طول کشید؟
با توجه به وسواسی که در کار داشتم و از طرفی اعتقاد نداشتن به مقولهای چون «بازسازی»، کار چند بار تدوین شد. تلاش ما این بود افرادی نیز برای مصاحبه و روایت کردن از آیتالله حقشناس انتخاب شوند که مرتبطترین افراد با ایشان باشند. میتوان گفت حتی برخی افراد به اندازه خانواده ایشان به آیتالله حقشناس نزدیک بودند. آقای مطلبی کاشانی که وصی رسمی آیتالله حقشناس است، از این دسته بود که تاکنون نه با مجموعهای مصاحبه کرده و نه جلو دوربین حاضر شده بود. همین وسواس و حساسیتها سبب شد کار تولید مستند از انجام مصاحبهها تا تدوین کار نزدیک به پنج سال طول بکشد.
روند انتخاب افراد برای انجام مصاحبهها و نوع قالبی که برای روایت مستند انتخاب کردید، بر چه اساس بود؟
مجموع افرادی که با آنها گفتوگو کردیم، ۱۶نفر بودند. با آیتالله جاودان چند روز گفتوگو انجام شد. با آقای جعفری که به آیتالله حقشناس بسیار نزدیک بود، نخستین بار بود گفتوگو میشد. آقای پناهیان، حدادیان، سازور و میرهاشم جزو افراد مشهوری بودند که به آقای حقشناس نزدیک بودند و میشد از آنها در این خصوص روایت شنید.
تصور خود من این است بهترین مدل روایت را انتخاب کردیم. هنگام ضبط مصاحبه به این رسیدیم که یک مجموعه خاطرات یکسان و مشترکی در پاسخ به پرسش «مهمترین خاطره شما از آیتالله حقشناس چیست؟» بین مصاحبهشوندهها وجود دارد. این خاطرات مشترک در مجموع ۲۰خاطره و داستان شد؛ از خاطره حج بگیرید تا چله زیارت عاشورا و رابطه با امام زمان(عج). از آنجایی که قشنگترین و فراگیرترین ژانر، داستان بود به این نتیجه رسیدیم بهترین مدل روایت برای زندگی آیتالله حقشناس، همین روایت است. بازخوردهایی نیز که تاکنون از مستند گرفتهام، مؤید همین نگاه است که چون مدام خاطره و داستان تعریف میشود، جریان روایت شیرین میشود و افراد حوصله میکنند در هر قسمت، ۴۰دقیقه پای مستند بنشینند. بنابراین این مستند، یک مستند توضیحی و تشریحی و اضافهگویی نیست، همه داستانهای مختلف است که از زبان افراد متفاوت روایت میشود.
مخاطب سیما، تجربه دیدن مستندی از جنس «حدیث سرو» را نیز در خصوص زندگی علما دارد. آنچه در حدیث سرو شاهد بودیم، بازسازی خیلی از صحنهها و روایتها بود. شما چرا در این کار سراغ بازسازی نرفتید؟
مستند «حدیث سرو» بسیار خوب بود و حتی مستند «العبد» این مجموعه در خصوص آیتالله بهجت برای خود من الگویی بود. پیشتر هم شبکه قرآن مستندی برای حاج آقای حقشناس ساخته بود و در آنجا از تکنیک بازسازی استفاده کرده بودند که به نظرم خوب از این تکنیک استفاده نشده بود. معتقدم تا وقتی آرشیو یک مجموعه بهدرستی رونمایی نشده، دیگر نیازی به بازسازی نیست. به همین دلیل سراغ این مدل رفتیم که سخنرانیهای مختلف را داشته باشیم و در کنارش آرشیوهایی که در مؤسسه ایمان ماندگار از آیتالله حقشناس وجود دارد را کنار این خاطرات جا بدهیم. نکتهای که وجود دارد این است بازسازی در مستندها همیشه خوب در نمیآید چون نه کاراکتر شبیه شخصیت میشود و نه اصلاً بحثهای مالی اجازه میدهد شما به این سمت حرکت کنید.
نکته مهمتر از نظر من که ۱۵سال در حال فعالیت رسانهای هستم این است که مخاطب همیشه مخاطبِ پرزرق و برقپسند نیست. مستند آیتالله حقشناس باید یک مستند ساده داستانی باشد؛ یعنی در آن داستان نقل کنیم و سادگی ببینیم. وقتی این کار را نکنیم و مثلاً سراغ بازسازی برویم، حتماً کار از سادگی درمیآید. در مورد مستند علما یا نباید سراغ بازسازی رفت یا اگر رفتیم باید سراغ ساختن فیلم سینمایی برویم که اینجا هم دیگر باید کار را به کسی مثل داوود میرباقری سپرد.
بنابراین شیوه کار ما در این مستند روایت خاطره و گنجاندن آرشیو نابی بود که خیلی از مخاطبان آنها را ندیده بودند. ضمن اینکه دیدن فیلمهایی از خود حاج آقای حقشناس، خیلی مورد استقبال قرار گرفت و خاطرات زیادی را برای بسیاری زنده کرد.
این آرشیو تقریباً چند ساعت است؟ چقدر فیلم و صوت از ایشان وجود دارد که هنوز منتشر نشده است؟
بخشی از صوتهای جلسات آقای حقشناس خوب و بخش زیادی نیز بیکیفیت است. ما نیز در این کار تلاش کردیم آن بخش از آرشیو که به بحثمان مرتبط است و خاطرات را تکمیل میکند، منتشر کنیم. بالطبع بخش دیگری از آرشیو نیز وجود دارد که نمیشود همینطوری داخل مستند ریخت و انشاءالله به وقتش و در کارهای دیگری میتواند منتشر شود.
به عنوان کسی که تجربه ساخت مستند در خصوص زندگی علما را دارید و پروژهای نیز در همین راستا تعریف کردهاید، چالشهای این مسیر را چه میدانید؟
من در این ۱۵سال راههای مختلف را امتحان کردهام، از تصویرسازی دیجیتال بگیرید تا نقاشی و موشن و مانند آن، ولی به نظرم بهترین راه این است سادگی را انتخاب کنم. به اعتقاد من در مورد زندگی علما در مستند، باید تکلف را کنار گذاشت و روی محتوا تمرکز کرد و اگر هم میخواهیم کار ویژهای انجام دهیم، مدیوم سینمایی راه حل است که باید توسط یک کارگردان با تجربه مثل میرباقری انجام گیرد.
اسمش را که نمیشود چالش گذاشت چون همهاش شیرینی است ولی تمایل نداشتن افراد به حضور در مقابل دوربین را میشود در این خصوص ذکر کرد. برای این مستند سه چهار سال تلاش کردیم تا آقای مطلبی را راضی کنیم بیایند و جلو دوربین بنشینند. باز در همین خصوص مثلاً نتوانستیم با خانواده حاج آقای حقشناس گفتوگو کنیم. اینها مهمترین چالشها هستند.
نکته دوم این است در خصوص زندگی یک فرد بزرگواری مثل آقای حقشناس که سراسر برکت و نور است، نمیداند چه مطلبی را منتشر کند یا نکند و اصلاً مردم این کرامتها را باور میکنند یا نه. اتفاقاً یکی از چالشهای ما با شبکه سه هم همین بود که چه بخشهایی منتشر شود و چه بخشهایی نه. خود آقای جاودان اعتقاد داشت مردم بخشهایی از این گفتوگو را باور نمیکنند در حالی که ایشان کرامتها را داشته است.
همه اینها کنار هم سبب میشود مستند ساختن از زندگی علما چالش داشته باشد، ولی در عین حال موجب میشود فکر کنیم چگونه تلاش کنیم تا به نتیجه مطلوب و رضایتبخشی که مدنظرمان است برسیم.
نیاز جامعه امروز ما این است معنویت به آن برگردد و بداند چنین چنین انسانهای بزرگواری بوده و هستند.
نظر شما