بررسی‌ها نشان می‌دهد به‌طور معمول باندهای پیچیده‌ای پشت این‌گونه ساخت‌وسازهای غیرمجاز هستند که از تحولات اجتماعی و بحران‌های شهری که امکان مقابله نیروی انتظامی را کم می‌کند، استفاده کرده و ساخت‌وسازهای غیرمجاز را انجام می‌دهد.

حادثه چند روز گذشته در منطقه خلازیر تهران نشان داد بسیاری از ساخت‌وسازها در کشور بدون دریافت پروانه، نظارت و طراحی نظام مهندسی و اشخاص دارای صلاحیت صورت می‌گیرد و متأسفانه این درحالی است که در تخریب این ساختمان‌ها و زمانی که شهرداری حکم اجرا دریافت می‌کند نیز از روش‌های غیراصولی و غیرفنی استفاده می‌شود.

اهداف سوداگرانه

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور در این خصوص با بیان اینکه ساخت‌وسازها در کشور ما از نقایص و کاستی‌های عمده‌ای رنج می‌برد، می‌گوید:عوارض این نقایص را در جریان اجرا و یا پس از آن همواره به صورت فروریختن‌های ساختمانی و یا هنگام زلزله به صورت تخریب‌های گسترده و یا واژگونی‌های بی‌دلیل مثل متروپل مشاهده می‌کنیم.

علی بیت‌اللهی به کاستی‌های عمده در ساخت‌وساز و عواملی که در این زمینه درگیر آن هستند، اشاره می‌کند و به قدس می‌گوید: موضوع نخست، عمل نکردن به طراحی در اجراست که بیشتر با هدف صرفه‌جویی‌های مالی و اقتصادی و به طورکلی اهداف سوداگرانه انجام می‌شود.

وی تأکید می‌کند: یکی دیگر از کاستی‌های عمده ساخت‌وسازها در کشور درنظر نگرفتن تمهیدات سخت‌گیرانه‌ای است که در آیین‌نامه‌ها و مقررات ما وجود دارد و به دلیل اجرای سخت و یا شرایطی که در اجرا مجری را دچار مشکل می‌کند با تسامح در موارد فنی و کارشناسی نادیده گرفته شده و موجب ضعف در ساختمان می‌شود.

ضعف در نظارت بر اجرا حتی در آن گروه از ساختمان‌هایی که طبق روال و قانونی ساخته می‌شود، وجود دارد. ما در مستندات و به صورت رسمی، مهندسی به نام مهندس ناظر برای پروژه‌های ساختمانی داریم، اما متأسفانه در بیش از 90درصد ساخت‌وسازها حضور میدانی مهندس ناظر در سایت و نظارت بر کیفیت سایت زمان اجرا مشاهده نمی‌شود.

در این حالت به‌ویژه اگر منظور از ساخت‌وساز انتفاع مادی باشد، قطعاً کوتاهی‌های عجیب و غریبی صورت خواهد گرفت که تنها تعداد بسیار اندکی از آن‌ها به صورت ریزش و ترک‌خوردگی با بازتاب رسانه‌ای مواجه می‌شود و بسیاری از آن‌ها ساخته می‌شوند و مورد استفاده قرار می‌گیرند و همین که حادثه رخ می‌دهد، آن موقع ضعف‌ها نمایان می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در مرحله اجرا شاهدیم در برخی از موارد، بدون مجوز و بدون داشتن پروانه،  ساخت‌وسازهای غیرقانونی انجام می‌شود، عنوان می‌کند: از آنجا که اساساً هیچ‌گونه نظارت و حتی طراحی در این ساختمان‌ها حاکم نیست، این‌ ساخت‌وسازها که بیشتر بافت‌های غیررسمی و غیرقانونی را در اطراف کلانشهرهایی به‌ویژه در اطراف تهران و مشهد دربرمی‌گیرد به‌طور کلی دچار ضعف‌های بیشتری هستند.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور به حادثه روزهای اخیر در خلازیر منطقه 19 تهران و قصوری که در این ساخت‌وسازها صورت گرفته و منجر به کشته شدن دست‌کم پنج نفر بی‌گناه شد، اشاره می‌کند و می‌افزاید: آن گروه از ساختمان‌های غیرقانونی و غیراصولی که ساخته می‌شوند تکلیفشان روشن است، سؤال اصلی در چنین مواقعی این است چگونه یک ساختمان با تعداد طبقات بالا، غیرقانونی و بدون نظارت ساخته می‌شود؛ این ساخت‌وساز یک روزه اتفاق نمی‌افتد، بلکه دست‌کم چندین ماه و سال طول می‌کشد و جلو چشم مسئولان هم این اتفاق می‌افتد.

چرا سکوت چند ماهه؟

بیت اللهی اضافه می‌کند: باید پرسید نظام اجرایی کشور مانند شهرداری که موظف به کنترل ساخت‌وساز شهری است به چه دلیل در این مدت چند ماهه و یا چند ساله اجازه داده ساختمان‌های بدون مجوز در این مناطق ساخته شود؛ با توجه به اینکه می‌دانیم این ساخت‌وسازها یک‌شبه اتفاق نیفتاده است.

وی با انتقاد از اینکه در بسیاری از شهرهای بزرگ، بافت‌های غیررسمی به صورت متمرکز درحال رشد است، می‌گوید: در مهاجرت به شهرها، قیمت پایین‌تر، این مشوق اساسی را در ذهن افراد برای ساخت‌وسازهای غیراصولی ایجاد کرده و با توجه به کوتاهی‌هایی که در جلوگیری از تجاوزات به حقوق مسلم شهری انجام می‌شود، به صورت بافت‌های گسترده‌ای درآمده که برای مقابله و برچیدن آن‌ها با هزار و یک مشکل بحران‌ساز روبه‌رو هستیم.

وی با تأکید بر اینکه براساس آخرین آمار رسمی استخراج شده در سال95 از حدود 22میلیون واحد مسکونی نزدیک به 6میلیون واحد بدون اسکلت بوده، می‌گوید: یعنی این آمار مربوط به ساختمان‌های سنگی و گلی با مصالح بنایی است که مقاومت لازم را در برابر زلزله ندارند؛ ساختمان‌هایی که به‌طور عمومی در مناطق روستایی و بافت‌های فرسوده شهری فراوان هستند.

وی خاطرنشان می‌کند: این یک موضوع تاریخی و یکی از ضعف‌های عمده در اجراست که به صورت جداگانه خودشان را نشان می‌دهند و نوسازی ساختمان‌ها به‌ویژه در بافت‌های فرسوده و در کلانشهرهایی مثل مشهد، تهران و تبریز بسیار حائز اهمیت است که باید مدنظر قرار گیرد.

بیت اللهی در پاسخ چرایی تخریب‌های غیراصولی که در کشور برای ساختمان‌های غیرمجاز اتفاق ‌ می‌افتد نیز با اشاره به اینکه تخریب ساختمان یک علم و دانش است، ادامه می‌دهد:این‌گونه نیست که ما یک سیم بکسلی را به پایه‌های ساختمانی وصل کنیم و بکشیم بدون اینکه توجهی به اطراف آن ساختمان داشته باشیم که ممکن است حوادثی رخ دهد و ضمن اینکه بدون دادن هشدار و دور کردن مردم این کار انجام  می‌شود.

تخریب، اصولی دارد، یک علم است و نیازمند تخصص و پیش‌زمینه‌هایی است که اگر درنظر گرفته نشود  حوادثی مانند حادثه خلازیر بسیار رخ خواهد داد. کوچک‌ترین کار ممکن در همین حادثه خلازیر تهران این بود که به مردم هشدار داده شود در آن نزدیکی تجمع نکنند، حتی این کار هم در بسیاری از مواقع اتفاق نمی‌افتد، پس ما با مسائل خیلی پیچیده‌ای روبه‌رو نیستیم که درنظر گرفته نمی‌شود و خانواده‌هایی تا آخر عمر داغدار می‌شوند.

وی می‌گوید:راحت‌ترین راه این است اساساً از احداث ساختمان‌های غیراصولی جلوگیری کنیم چون تخریب این ساختمان‌ها مسئله‌دار و بحران‌ساز است به‌ویژه اگر این تخریب‌ها در مناطق مسکونی اتفاق افتاده باشد.

شانس می‌آوریم در بسیاری از موارد، تلفات بیشتری رخ نمی‌دهد؛ در محدوده‌هایی که خارج از شهر هستند با یک‌سری انفجارهای کنترل شده می‌توان به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که این ساختمان‌ها طوری تخریب شوند که به درون آوار شوند و به بیرون آسیبی نرسد، اما این تنظیم انفجارها در محیط شهری و مسکونی امکان‌پذیر نیست.