خدابخش حکیمی- خبرنگار تحریریه جوان قدس:یونس استاد سرایی، مشهور به میرزا کوچک خان جنگلی  مبارز ملی گرا، مبارز انقلاب مشروطه، رهبر جنبش جنگل و صدر جمهوری جنگل، انقلابی ایرانی و از سرداران معروف گیلک از اهالی رشت بود. او که در جوانی به تحصیل دینی اشتغال داشت جزئی از نیرو های انقلابی بود که در جریان نهضت مشروطیت موفق به فتح تهران شدند. امروز سالگرد شهادت میزرا یونس مشهور به میرزا کوچک خان جنگلی، مبارز ایرانی است که در ۱۱ آبان‌ماه ۱۳۰۰ به شهادت رسید.

میرزا کوچک خان جنگلی که بود؟

میرزا یونس استاد سرایی فرزند میرزا بزرگ خان(ملاکین و بزرگان شهر رشت) و معروف به میرزا کوچک خان  در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در محله قدیمی استاد سرای شهر رشت متولد شد. او که در خانواده مذهبی چشم به جهان گشوده بود، تحصیلات اولیه را به  آموختن علوم دینی و قواعد صرف و نحو در مدرسه علمیه حاجی حسن واقع در صالح‌آباد رشت و مدرسه جامع این شهر سپری کرد.

پدرش میرزا بزرگ دفتر نویس امور مالیاتی میرزا عبدالوهاب، مستوفی بود و به همین دلیل او را میرزا صدا می‌زدند. با به دنیا آمدن یونس او را میرزا کوچک صدا زدند.

قیام جنگل  و بذر جمهوریت

میرزا کوچک خان جنگلی از مبارزانی است که به همراه سایر مبارزهای عصر محمدعلی شاه قاجار، انقلاب مشروطه را به ثمر رساند. پس از آن درصدد برآمد تا با راه انداختن تشکیلات نظامی به مبارزه مسلحانه علیه رژیم قاجار و بعد رژیم استبدادیِ رضاخان برود و مردم رنج کشیده ایران را از شر سرسپردگی‌ها و پیمان‌های ناعادلانه و تحمیلی روسیه و انگلیس و دخالتهای فزاینده آنان در امور داخلی کشور خلاص کند.

او تصمیمش را با رجال دین و سیاست هم‌عصر خود در میان گذاشت. برخی بر ضرورت مبارزه مسالمت‌آمیز تأکید کردند و مبارزه مسلحانه را نادرست دانستند و برخی با میرزا همراهی کرده و مبارزه مسلحانه را تایید کردند. سرانجام بحثها و گفت‌وگوهای میرزاکوچک جنگلی، تشکیل کانون مبارزه در جنگلهای شمال ایران بود. او پس از این توافق مخفیانه به شهر رشت رفت تا با جمع‌آوری دوستان و همفکرانش مقدمات قیام جنگل را به وجود آورد.

میرزا کوچک خان جنگلی از اواخر دهه ۱۲۸۰ شمسی و در سال‌های قبل از به قدرت رسیدن رضاخان، هسته‌های نهضت مسلحانه را با گردآوری گروه‌های مختلفی از طبقات اجتماعی ناراضی تشکیل داد و به جنگ روسها و انگلیس‌ها رفت.  

جنگلی‌ها که مبارزات مسلحانه با رژیم قاجار را آغاز کرده و جنگل‌های شمال را مقر خود قرار داده بودند، در آغاز پیروزیِ انقلاب روسیه روابط حسنه‌ای با بلشویک‌ها داشتند. نهضت جنگل انقلاب روسیه را تایید می‌کرد و رهبران جدید روسیه نیز میرزا را به عنوان انقلابی ضد استعمار انگلیس می‌دانستند و او را ستایش می‌کردند، اما چندی نگذشت که روس‌ها سیاست دوستانه خود را تغییر دادند و برای حفظ منافع خود در ایران از حمایت نهضت جنگل دست کشیدند و سرانجام به آن خیانت کردند.

جنگلی ها به رهبری میرزا کوچک خان و با کمک حیدر عمو اوغلی ائتلافی به منظور استقرار جمهوری شورایی سوسیالیستی ایران تشکیل دادند و طی یادداشتی به تهران نظام سلطنتی را ملغی اعلام کردند. البته باید گفت: برنامه جمهوری جدید با تاکیدش بر اصلاحات ارضی بنیادین و دعوت از جنگلی‌های جناح چپ و کمونیستی در رفع حجاب از خانم ها، میرزا کوچک خان را ناراضی کرد چون او به اصل اسلامی، تقدس مالکیت خصوصی و عقاید سنتی پایبند بود.

میرزا پس از تسلط بر مناطق شمالی در تاریخ ۱۶ خرداد ۱۲۹۹ در شهر رشت اعلام جمهوری کرد. این اعلام در پی رشته تماس‌ها و رایزنی‌هایی با مقامات روسیه و کسب اطمینان از کارشکنی نکردن نیروهای روسیِ مستقر در شمال ایران انجام شد. او همچنین موفق شد انقلاب جنگلی‌ها را از مشروطه‌خواهی ضداجنبی به جمهوری‌خواهی شورایی و سوسیالیستی تغییر دهد اما این اعلام دیری نپایید.

یاران میرزا کوچک خان کی‌ها بودند؟

نام برخی از اعضای نهضت جنگل به سبب نقش آن‌ها در این گروه یه عملی که که انجام داده‌اند، بیش از همه در تاریخ ماندگار شده است.

احسان الله خان دوستدار

احسان الله خان ملقب به رفیق سرخ، از اعضای نهضت جنگل و از مبارزان فعال مشروطه بود که در براندازی محمد علی شاه قاجار نیز نقش داشت. افکار متفاوت او  با میرزا و همکاری نزدیک وی با قوای شوروی و حزب کمونیست، باعث شکاف در نهضت جنگل شد از این رو برخی احسان الله خان را خائن می‌دانند.

او در سال ۱۳۰۰ خورشیدی به توصیه سفیر شوروی به آذربایجان شوروی فرار و ۱۷ سال بعد در جریان تصفیه‌های استالینی کشته شد.

خالو قربان هرسینی

از یاران نزدیک میرزا کوچک و از سران حزب جنگل بود که به‌طور تدریجی از میرزا فاصله گرفت و به گروه بلشویک‌ها پیوست. با متلاشی شدن انقلاب سرخ و اعلان جمهوری موقت در گیلان، خالو قربان نیز دوباره به میرزا نزدیک شد. با این حال، مجدد دچار اختلافاتی شدند و خالو با هدف سرکوبی میرزا به رضاخان پیوست. در جهت خوش‌خدمتی نیز پس از مرگ میرزا، سر وی را از بدن جدا کرد و نزد سردار سپه فرستاد و سرانجام، خود نیز در سال ۱۳۰۱ خورشیدی به قتل رسید.

حیدرخان عمو اوغلی

حیدرخان عمو اوغلی از فعالان موثر جنبش مشروطه و از جمله رهبران حزب کمونیست ایران بود که در بسیاری از رویدادهای انقلابی مشروطه نقش مهم و موثری داشت. در جریان نهضت جنگل نیز حیدرخان به یاری میرزا آمد. گفته می‌شود که تلاش‌هایی نیز به جهت وحدت جنگلی‌ها انجام داد و روسای دسته‌های مختلف را وادار به سازش با میرزا کوچک و کنارگذاری اختلافات کرد. حیدرخان عمو اوغلی پیش از میرزا کوچک و در آبان ماه سال ۱۳۰۰ خورشیدی، در یکی از روستاهای گیلان محاصره و سپس به قتل رسید.

حاج احمد کسمایی

احمد کسمایی از سران جنبش جنگل و در واقع، رهبر جناح راست بود و پیش از آن نیز از موسسان هیئت اتحاد اسلام به حساب می‌آمد. مردی ثروتمند که تمام مخارج نهضت جنگل اعم از خرید اسلحه و مهمات را پرداخت کرد و پس از رفتن به جنگل، تا ۱۷ ماه به تامین مالی نهضت ادامه داد. در نهایت و به جهت اختلاف با میرزا و حفظ ثروت خود در کسما، تسلیم نیروهای دولتی وثوق‌الدوله شد. سرانجام توسط نیروهای استاروسلسکی (فرمانده بریگاد قزاق) دستگیر و زندانی شد و اموالش به تاراج رفت.

دکتر حشمت جنگلی

میرزا ابراهیم خان حشمت الاطبا، مشهور به دکتر حشمت طالقانی و سردار حشمت، از سران شناخته شده نهضت جنگل و از یاران وفادار میرزا کوچک خان به شمار می‌رفت. فردی که از آغاز تشکیل این جنبش همراه جنگلی‌ها بود و پیش از آن نیز به‌عنوان پزشک ارتش خدمت می‌کرد. در همان دوره اول جنگل و پس از حمله قوای دولتی، ‌ دکتر حشمت فریب وعده نیروهای قزاق را خورد و تسلیم آن‌ها شد. سرانجام نیز در اردیبهشت سال ۱۲۹۶ خورشیدی وی را در رشت اعدام کردند.

نحوه شهادت میرزا کوچک خان/ماجرای سر بریدن میرزا

طبق اسناد تاریخی در پایان آبان ۱۳۰۰ قوای قزاق توانستند طی حملات متعدد، نیروهای جنگل را در جنگل‌های آلیان وادار به عقب‌نشینی کنند. در پی این موضوع میرزا به سمت کوه‌های خلخال در استان اردبیل گریخت، اما گرفتار بوران و طوفان شد. در نهایت زیر فشار سرما و برف جان باخت.

به دستور محمد خان سالار شجاع برادر امیر تالش که با جنگلیان دشمنی داشت، سر میرزا از بدن او جدا شد. سر یخ زده میرزا را یکی از همراهان او به نام رضا اسکستانی از اهالی روستای اسکستان خلخال، از بدنش جدا کرد.

محمدخان سپس سر را نزد برادرش امیر مقتدر در ماسال و از آن‌جا به رشت برد و به فرمانده پادگان تحویل داد. سر بریده میرزا مدت‌ها در کنار سربازخانه به نمایش گذاشته شد. سپس خالو قربان از یاران سابق میرزا سر بریده را به رسم ارمغان به تهران نزد رضا خان برد و به دستور سردار سپه، سر میرزا را در قبرستان چهار راه حسن آباد که اکنون محل آتش‌نشانی است دفن کردند.

آرامگاه سردار جنگل کجاست؟

 شهریور ۱۳۲۰ و هنگام استعفای رضاشاه و پس از گذشت بیست سال از مرگ میرزا آزادیخواهان گیلان جسد میرزا را به رشت حمل و در جوار سر دفن کردند

آرامگاه میرزا کوچک خان جنگلی در رشت قرار دارد که گردشگران را برای بازدید از این آرامگاه که مربوط به دوره پهلوی است به خود جذب می‌کند.

نظر رهبر معظم انقلاب درباره میرزا کوچک خان جنگلی

مقام معظم رهبری درباره میرزا کوچ خان گفته اند : : مرد تنها  یک نه‌بزرگ گفت به دو قدرت بزرگ دنیا، اون روز نه با روس‌ها ساخت و نه با انگلیسی‌ها در کنار او کسانی بودند که با دستگاه حکومت آن روز و بعد هم با رضا خان که تازه داشت می‌آمد سر کار، می‌خواستند مبارزه کنند اما پناه به روس‌ها می‌بردند، رفتند در مسکو، رفتند در باکوی  آن روز بند و بست‌های شان را کردند برگشتند ایران و شدند سر سپرده آونها، اما میزرا کوچک خان قبول نکرد.

او حاظر نشد او با انگلیس ها هم جنگید، با قزاق‌های روس هم جنگید. با لشکر رضا خانی و قبل از رضا خان حاکمان که بودند با آونها هم مبارزه کرد با احسان الله خان و دیگران هم کنار نیامد.

وقتی جوان رشید می‌رود سر قبر میرزا کوچک خان می‌بیند مرد تنها این مرد با ایمان، این مرد با صفا اگر که در مظلومیت مرد در و سط جنگل‌های گیلان اما شخصیت خودشو در تاریخ ایران ثابت کرد. یک چراغ شد مُرد اما شد یک مشعل.

ما در دوران مبارزه خودمون هر وقت نام میرزا کوچک خان به یاد آوردیم و شرح حال او را خواندیم نیرو گرفتیم چقدر ارزش داره یک انسانی از همت خود از اراده خود، از شخصیت خود، از هویت خود خرج کنه برای اینکه به یک نسل هویت ببخشه، شخصیت ببخشه، نیرو ببخشه، اراده ببخشه میزرا کوچک خان این کار را کرد جریان تاریخ جریان عجیب نگذاشت و نخواهد گذاشت  شیخ فضل الله ها و میرزا کوچک خان‌ها و خیابانی ها و امثال این‌ها غریب بمانند همچنان که غریب مُردند نمیزاره این مفاخر را از دست جوان ایرانی بگیرند.

راجع به نیازهای جوانان، زیاد صحبت می‌شود. من گفته‌ام، قبل از من هم گفته‌اند؛ اما می‌دانید از نظر من مهمترین نیاز جوان چیست؟ نیاز عمده جوان، نیاز به هویت است. دشمن می‌خواهد هویت جوان ایرانی را از او بگیرد.

در باره خانه موزه سردار جنگل چه میدانیم؟

خانه میرزا کوچک خان جنگلی یکی از خانه های تاریخی استان گیلان و شهر رشت است که نمایشگر معماری بومی خطه شمالی ایران در چند سده اخیر است. یونس استاد سرایی متولد ۱۲۵۷ در رشت به دنیا آمد. میرزا کوچک لقبی است که به واسطه پدرش به او داده می‌شود. پدر او به خاطر خوش خطی ملقب به میرزا بزرگ بود. او از رهبران مبارزان نهضت جنگل به شمار می‌رفت. خانه پدری میرزا کوچک در یکی از خیابان های قدیمی رشت به نام خیابان استاد سرا قرار گرفته است. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، این خانه در ضلع شمالی میدان شهرداری رشت واقع است.
در این محله، افراد بزرگی مانند هوشنگ ابتهاج، محمود نامجو و مشاهیر دیگر زندگی می‌کردند. با توجه به محدود بودن خانه‌های تاریخی رشت، وجود خانه میرزا کوچک نعمت بزرگی محسوب می‌شود که معماری تاریخی و اصیل رشت را می‌توان در آن دید. مساحت این خانه ۳۰۰ متر مربع است و قدمتی بالغ بر ۲۰۰ سال دارد. در حال حاضر این خانه در اختیار شهرداری رشت است. قدم زدن روی کف چوبی خانه و خواندن شرح اتفاقات آن دوران و تماشای وسایل و آلات منسوب به میرزا کوچک خان و یارانش در این خانۀ قدیمی، سفری لذتبخش به قلب تاریخ سیاسی گیلان محسوب می‌شود.