اصول حاکم بر زندگی امام علی علیه السلام در همه ابعاد و زمینه ها مبتنی بر قرآن و سنت پیامبر اکرم(ص) بوده است. در زمینه اجتماعی و برخورد با جامعه نیز آن حضرت روابط خویش را بر اساس دستورات الهی و نبوی قرار داده بود. برخی از این اصول که به طور خیلی خلاصه به آنها اشاره می شود:
قبل از بیان اشاره وار از نکاتی در سیره حضرت کافی است برای شناخت دقیق سیاستها و اصول انسانی حضرت به اثر ماندگار و جامع که به نام نهح البلاغه که سید رضی جمع آوری نمود به دیده تحقیق و تعمیق نگریست و آنرا به دقت مطالعه نمود. از جمله سیاستهای حضرت در امور اجتماعی و حکومت داری فرمان نامه ای اداره کشوری و حکم استانداری است که به مالک اشتر داد هنگامی که او را برای حکمرانی مصر مامور نمود، جامع ترین نگاهی است پدرانه که به عموم افراد بشر اعم از پیروان ادیان الهی مسیح و یهود و زرتشت و دیگر انسانها دارد و آن را به مالک فرمان می دهد که بر اساس آن با همه مردم رفتار نماید.
1. احترام به حقوق و کرامت انسانها
حضرت علی(ع) در برخورد با مردم و جوامع انسانی دیدگاهی فراتر از دید یک مسلمان به مسلمانی دیگر داشت. در دیدگاه او مردم از نظر اجتماعی به دو دسته تقسیم می شدند. «دسته ای از آنها برادر دینی اند و دسته ای دیگر در آفرینش با مسلمانان یکسانند».
بر اساس همین اصل بود که آن حضرت فردی یهودی را که در مسیر کوفه همسفر ایشان شده بود و سپس مسیرش عوض شد را چند قدم بدرقه کردند و وقتی آن یهودی علت این کار را از حضرت پرسید، امام(ع) فرمود: می خواهم قدری تو را همراهی کنم تا حق رفاقت را به جا آورده باشم، زیرا پیامبر ما دستور داده است: «هر گاه دو نفر در راهی همسفر شدند به گردن یکدیگر حق می یابند و لازم است شخص، رفیق راهش را هنگام جدایی چند گام بدرقه کند». این حرکت امام سبب شد آن فرد یهودی مسلمان شود.
2. مروت و مدارا با دوست و دشمن
در زندگی امیرالمؤمنین نمونه های بسیار زیادی از مروت و مدارا می توان مشاهده کرد. به طور نمونه آن حضرت با خوارج در ابتدا با مدارا رفتار کرد، با اینکه حضرت علی(ع) را کافر می دانستند، اما حضرت مزاحم آنها نمی شد و حتی حقوق آنها را از بیت المال قطع نکرد. اما بعد از اینکه آنها دست به انقلاب زدند و امنیت راهها را سلب کردند و غارتگری و آشوب پیشه کردند، علی(ع) آنها را تعقیب کرد و در نهروان رو در روی آنان قرار گرفت.
3. سهل انگاری نکردن در امور دین
آن حضرت در اموری که به شخص خویش مربوط می‌شد گذشت می کرد. اما در امور دینی و اجرای احکام الهی مدارا و سستی نمی کرد.
شهید مطهری می نویسد: امیرالمؤمنین(ع) بر منبر بود، به مردم فرمود: قبل از اینکه مرا در میان خود نیابید هر چه سئوال دارید بپرسید... روزی شخصی از گوشه مجلس شروع کرد به هتاکی کردن نسبت به علی(ع) با اینکه علی(ع) خلیفه است. اصحاب از جا حرکت کردند و می خواستند به او حمله کنند. فوراً علی(ع) جلوشان را گرفت.
اما در امور دینی و اموری که به شخص حضرت مربوط نمی شد به هیچ عنوان گذشت نمی کرد.
شهید مطهری می نویسند: «اسلام در مسائل اجتماعی نمی گذرد چون این گذشت، مربوط به شخص نیست، مربوط به اجتماع است. مثلاً یک کسی دزدی کرده است، مجازات دزد، دست بریدن است. صاحب مال نمی تواند بگوید من گذشتم...».
4. عدالت اجتماعی
رعایت عدالت سرلوحه برنامه های امام علی(ع) بود. حضرت عدالت اجتماعی را به ویژه در حکومت خویش محور قرار داده بود. در قاموس زندگی آن حضرت کلمه ای زیباتر از عدل و عدالت نیست. آن حضرت در راستای استقرار عدالت با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگ کرد و سرانجام جان خویش را نیز در همین راه از دست داد. جرج جرداق مسیحی می نویسد: «قتل علی در محراب عبادت به سبب شدت عدالت او بود».
5. برابری اجتماعی
پس از رحلت رسول اکرم(ص) بار دیگر اشرافیت جاهلی تجدید حیات کرد و مساوات سیره نبوی از بین رفت تا اینکه حضرت علی(ع) زمام امور را به دست گرفت و بار دیگر سیره مساوات و برابری اسلامی را زنده کرد. امام اعلام کرد که در همه امور به سیره رسول خدا(ص) عمل خواهد کرد. آن حضرت می فرمود: «من شما را به راه و روش پیامبرتان خواهم برد و به آن چه فرمان داده شده ام عمل خواهم کرد. موضع من پس ار رحلت رسول چون موضع من در دوران زندگی اوست».
برابری طبقاتی، برابری حقوقی و برابری در برابر قانون و قضا نیز از موارد برابری اجتماعی می باشند که فرصت اشاره به آنها در این مختصر نمی گنجد.
6. مشورت در امور اجتماعی
استبداد و عدم مشاوره موجبات نابودی و هلاکت حکومت ها و شخصیت ها را فراهم می کند. حضرت علی(ع) می فرماید: هر کس استبداد رأی ورزد، نابود خواهد شد. و در جای دیگر می فرماید: مشورت کن تا از لغزش ها و پشیمانی ها در امان باشی.
نصر بن مزاحم می نویسد: چون علی(ع) آهنگ شام کرد، مهاجران و انصار را فرا خواند و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: «بی گمان شما کسانی هستید که نظرتان محترم، خِرَدتان ارجمند، سخن تان حق و کردار و رفتارتان نیکو است. اکنون آهنگ آن داریم که به سوی دشمن خود و شما رهسپار شویم. پس رأی خویش را در این باره بیان نمایید».
آن حضرت نه تنها به مشاوره و تبادل نظر با دیگران فرمان داد و عمل کرده بلکه ویژگی ها و مشخصه های افراد مورد مشاوره را نیز بیان داشته است. در حدیثی حضرت می فرماید: «طرف مشورت تو اول باید عاقل باشد، دوم آن که آزاد مردِ متدین باشد و سوم آن که دوستی دلسوز به شمار آید و چهارم آن که اگر موضوعی مهم و پنهانی را با او در میان گذاشتی، همچون خود تو از آن آگاه باشد».
حضرت علی(ع) در تمامی امور تابع رسول خدا(ص) بود و سعی می‌کرد در تمامی امور سیره رسول خدا(ص) را مو به مو اجرا کند. در امور اجتماعی نیز به این امر توجه تمام داشت. توجه به اصول اجتماعی من جمله مدارا با دوست و دشمن، عدالت اجتماعی، مشورت و... همواره در سیره آن حضرت مورد توجه قرار گرفته است و می فرمود آگاه باشید هر کس از مهاجران و انصار از اصحاب رسول خدا(ص) که خود را به سبب مصاحبت با پیامبر برتر از دیگران می بیند باید بداند که برتری آشکار برای روز جدا و نزد خداست و پاداش و اجر آن را خدا خواهد داد.
نظر شما