همکاریهای علمی بینالمللی، رگ حیات دانشگاههای تراز اول جهان و موتور محرک پیشرفت فناورانه در عصر حاضر است. با این حال، برای دانشگاههای پیشرو ایران، این عرصه به میدانی برای یک نبرد نابرابر تبدیل شده است؛ نبردی که در آن نه تنها بار سنگین تحریمهای ظالمانه، که سنگینی بار سکوت و بیعملی دستگاههای متولی نیز بر دوش آنان گذاشته شده است.
در دو دهه اخیر، دانشگاههای شاخصی چون صنعتی شریف و شهید بهشتی به صورت سیستماتیک و هدفمند در تیررس تحریمهای بینالمللی قرار گرفتهاند. این مسیر از تحریمهای اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۲ با اتهامات واهی ارتباط با برنامه هستهای آغاز و با وجود ابطال این تحریمها از سوی بخش عمومی دادگاه اتحادیه اروپا در لوکزامبورگ، دوباره تمدید شد. اوج این روند، تحریم گسترده دانشگاههای یاد شده و ۱۰ دانشگاه و مؤسسه علمی دیگر توسط دولت کانادا در دی ۱۴۰۲ بود که دسترسی این مراکز به بورسیه، بودجههای تحقیقاتی و همکاری با نهادهای علمی جهانی را بیش از پیش محدود کرد.
اما پرسش اساسی که در این سالها همچنان بیپاسخ مانده، این است در قبال این «جنگ خاموش» علیه مرزهای دانش ایران، چه تلاشهای ملموس و مؤثری از سوی دستگاههای دیپلماتیک و مسئول برای شکستن حلقه تحریم دانشگاهها و مؤسسههای علمی صورت گرفته است و مهمتر اینکه با تداوم تحریمهای اعمالی، راهبرد نظام آموزش عالی کشور برای غلبه بر آنها چه باید باشد؟
دولتها ما را در شرایط تحریم تنها گذاشتند
بیست و یکم مهر گذشته مسعود تجریشی، سرپرست دانشگاه صنعتی شریف به خبرگزاری ایسنا گفته بود: در تحریم این دانشگاه، هیچ فعالیتی در دولتهای مختلف برای خروج دانشگاه از این شرایط ندیدم. در عمل هنگام مواجهه با تحریمها، دولت هیچ اقدام مشخصی برای رفع آن انجام نمیدهد و از دانشگاهها میخواهد خودشان وکیل بگیرند و موضوع را پیگیری کنند. این در حالی است که گرفتن وکیل برای دفاع از حقوق دانشگاه صنعتی شریف در مجامع بینالمللی و خارج شدن از شرایط تحریم، نیازمند بودجه و منابع مالی است و دانشگاه چنین امکانی ندارد.
وی در همین زمینه تصریح کرده بود: با چنین بودجهای نه میتوان هزینه چاپ مقالههای بینالمللی را پرداخت کرد، نه وکیل بینالمللی گرفت تا دانشگاه از فهرست تحریم خارج شود. دانشگاه شهید بهشتی نیز شرایط مشابهی دارد.
دیپلماسی علمی دولت «ضعیف» است
احسان عظیمیراد، سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی نیز در پاسخ به این پرسش که دستگاههای مسئول برای رفع تحریم دانشگاهها چه کردهاند، با ارائه یک تحلیل دوگانه، از یکسو تحریمها را غیرفلجکننده ارزیابی میکند و از طرف دیگر عملکرد وزارتخانههای مربوط را بهشدت مورد نقد قرار میدهد.
وی در گفتوگو با قدس، با تأکید بر اینکه وظیفه نخست دانشگاهها «خلق دانش» است، تصریح میکند: برای خلق دانش با توجه به برخورداری از منابع، استادان و نخبگان توانمند، خیلی نیاز به جوامع بیرونی نداریم. تحریم آنها در این زمینه به نظر من خیلی آسیبزا و فلجکننده نیست و اساساً ما را دچار مشکل نمیکند. بهویژه اینکه در علومی مثل انرژی هستهای که تحریم هستیم، کشور با اتکا به دانشگاهها و دانشمندان خودش به پیش میرود.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تربتحیدریه تنها نقطه آسیبپذیر دانشگاهها در برابر تحریمها را مرحله تبدیل نمونه اولیه به محصول نهایی و تولید انبوه عنوان میکند و میافزاید: در این مرحله ممکن است نیاز به ماشینآلات، تجهیزات یا مواد اولیه خاصی باشد که در برخی موارد کشور، تولیدکننده نیست و به ناچار وابسته به خارج هستیم که در اینجا ممکن است تحریم به دانشگاههای ما آسیب وارد کند.
عظیمیراد اگرچه تحریمها را در هسته اصلی کار دانشگاه خیلی تأثیرگذار نمیداند اما میگوید: به هرحال، وزارتخانههای علوم و بهداشت و همچنین وزارت امور خارجه باید براساس وظیفهای که دارند، به صورت جدی پیگیر رفع تحریم دانشگاهها و مؤسسههای علمی و فناوری ما باشند، چون تحریم قطعاً بیتأثیر نیست، ولی اینکه دانشگاهی یا وزارتخانهای مأموریت اصلی خود را رفع تحریم قرار بدهد یک خطای انحرافی جدی است.
عظیمیراد راه حل رفع تحریمهای علمی و فناوری را عملکرد صحیح دیپلماسی علمی میداند و خاطرنشان میکند: متأسفانه وزارتخانههای علوم و بهداشت ما در حوزه دیپلماسی بینالمللی علمی ضعیف عمل میکنند، بهطوریکه تعداد دانشجویان خارجی ما از ۹۰هزار به ۶۰هزار نفر کاهش یافته که این، نشانهای از یک حرکت رو به عقب است.
وی نقش سفارتخانهها و وزارت امور خارجه را در فعالسازی دیپلماسی علمی «چشمگیر» میداند، اما میگوید: این نقش متأسفانه ایفا نمیشود. این موضوع دلایل مختلفی دارد که مهمترینش این است وقتی سفرای کمتوان یا ناتوانی را قرار میدهیم، این خودش موجب میشود ظرفیتهای تبادلات بینالمللیمان را از دست بدهیم. بنابراین با انجام وظایف ذاتی از سوی دانشگاهها و همچنین با نقشآفرینی دیپلماسی علمی میتوان اثرات تحریم دانشگاهها را به حداقل ممکن رساند.
راهکار شکستن محاصره علمی
ناصر باقریمقدم، معاون سابق پژوهشی مؤسسه تحقیقات سیاست علمی کشور نیز در پاسخ به قدس ابتدا به تحلیل اهداف پشت پرده تحریم دانشگاهها و مؤسسههای علمی ایران میپردازد و بیان میکند: هدف از تحریم دانشگاهها و مؤسسههای علمی و فناوری ما، تلاش برای قطع ارتباط بینالمللی اعضای هیئت علمی این مراکز با جهان خارج است.
باقریمقدم به آسیبهای تحریمهای اعمال شده اشاره میکند و میافزاید: با این اقدام ظالمانه، در چاپ و انتشار مقالات استادان ما در سطح بینالمللی مشکل ایجاد کردهاند. ضمن اینکه این تحریمها حضور استادان در کنفرانسهای بینالمللی و ارتباطات علمی و انجام پروژههای مشترک تحقیقاتی را سخت میکند.
وی با اشاره به تلاش استادان و دانشگاهها برای کاهش این آثار و افزایش کیفیت مقالات، هشدار میدهد: اگر این روند ادامه پیدا کند، میتواند بر رنکینگهای بینالمللی تأثیر منفی بگذارد، چون موجب میشود تعدادی از مقالات باارزش علمی ما که مراحل داوری را هم طی کردهاند، در مجلههای بینالمللی منتشر نشوند.
باقریمقدم در کنار ضرورت تقویت تحقیق و توسعه در داخل کشور، تقویت دیپلماسی علمی و ایجاد مؤسسههای بینالمللی مستقل توسعه روابط با دانشگاههای کشورهای شرق را به عنوان راهبرد کلیدی برای خنثیسازی تحریمها معرفی کرده و ادامه میدهد: توسعه علمی در تمام دنیا گسترش پیدا کرده و لزوماً نشریههای غربی نیستند که میتوانند مقالههای ما را چاپ کنند.
وی با اشاره به جایگاه خوب دانشگاههای چینی در رنکینگهای بینالمللی میگوید: همکاری دانشگاهها و مؤسسههای علمی و فناوری ما با آنها میتواند مشکل تحریم صورت گرفته از سوی کشورهای غربی را برطرف کند یا بسیار کاهش دهد، بنابراین بهتر است توسعه روابط دانشگاهی را با کشورهای شرق، ازجمله چین در پیش بگیریم و اینگونه، تحریمها را بشکنیم تا همچنان دانشمندان ما ظهور و بروز بینالمللی داشته باشند.
از سوی دیگر، حسین سیمایی صراف، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری نیز در گفتوگو با ایسنا از تأمین هزینه مالی انتخاب وکیل به منظور دفاع حقوقی از دانشگاه صنعتی شریف، برای برداشتن تحریم این دانشگاه خبر میدهد و بیان میکند: تحریم نهاد دانشگاه از سوی کشورهای غربی ظالمانه است.
حتی اگر تحریم تجاری و اقتصادی هم قابل قبول باشد، اما براساس توصیهنامههای یونسکو، ساحت علم و فناوری قابل تحریم نیست؛ بنابراین تحریم دو دانشگاه صنعتی شریف و شهید بهشتی خلاف قوانین بینالمللی یونسکو و دیگر سازمانها و نهادهاست.
در عین حال، وظیفه دولت است که با دفاع حقوقی جانانه در عرصههای بینالمللی، دانشگاه صنعتی شریف را از فهرست تحریم خارج کند. ما در وزارت علوم سعی میکنیم هزینههای مالی برای گرفتن وکیل به منظور دفاع از حق دانشگاه صنعتی شریف و برداشتن تحریم این دانشگاه در نهادهای بینالمللی را تأمین کنیم.
نظر شما