در منظومه معارف اسلامی، آیه ۲۳ سوره شوری به عنوان «آیه مودت»، یک اصل بنیادین و یک نقطه عطف استراتژیک را در تداوم مسیر رسالت نبوی ترسیم میکند: «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی». این آیه که پاداش بیست و سه سال مجاهدت پیامبر اکرم (ص) را نه در سیم و زر، بلکه در «محبت به خویشاوندان نزدیکش» خلاصه میکند، صرفاً یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه یک نقشه راه الهی برای تضمین سعادت امت و صیانت از دین است. در کانون این «قربی»، وجود مقدس حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) همچون خورشیدی میدرخشد که بارزترین، کاملترین و محوریترین مصداق این فرمان الهی است. این یادداشت بر آن است تا با تکیه بر شواهد قرآنی، تواتر روایات فریقین (شیعه و سنی) و تحلیل منطقی، ابعاد این حقیقت را بکاود که چرا مودت فاطمی، نه تنها یک فضیلت، بلکه حلقه اتصال به حبلالله و شرط لازم برای پیمودن صراط مستقیم الهی است.
آیه مودت: پاداش رسالت و تضمین بقای دین
بیتردید، رسالت پیامبر خاتم(ص) یک پروژه الهی برای هدایت بشریت تا ابدیت بود. طبیعی است که پاداش چنین رسالت عظیمی نیز باید ماهیتی ابدی و راهبردی داشته باشد. هنگامی که خداوند از زبان پیامبرش اعلام میدارد که هیچ مزدی جز مودت «ذیالقربی» نمیخواهد، در حقیقت در حال معرفی یک لنگرگاه امن برای کشتی امت پس از پیامبر است. نزول این آیه در اواخر دوران حیات پربرکت نبی اکرم(ص)، همانگونه که برخی مفسران اشاره کردهاند، به مثابه یک «تکمله» و تفسیر نهایی برای آیاتی چون آیه تطهیر (احزاب، ۳۳) است که پیشتر شأن و منزلت اهل بیت(ع) را معرفی کرده بودند.
آیه مودت، صرفاً یک ابراز احساسات نیست؛ بلکه یک «قرارداد تعهدی» میان امت و خاندان رسالت است. «مودت» در لغت عرب، فراتر از «حُب» (دوست داشتن ساده) است و به معنای محبتی است که در عمل و تبعیت ظهور و بروز مییابد. بنابراین، خداوند با این فرمان، مسیر تداوم رهبری و مرجعیت فکری و معنوی جامعه اسلامی را مشخص میسازد. مودت به اهل بیت(ع)، تضمینکننده حیات دین است، زیرا این محبت، انسان را به اطاعت از آنان وامیدارد و اطاعت از آنان، همان اطاعت از خدا و رسول است. این خط و نشانی است که پروردگار برای همیشه تاریخ کشیده است: راه خدا از مسیر محبت و پیروی از اهل بیت (ع) میگذرد و این مودت، مکانیزم الهی برای حراست از دین در روی زمین است.
«القربی» کیست؟ اجماع مفسران و تواتر روایات
مهمترین پرسش در تفسیر این آیه، تعیین مصداق «القربی» است. آیا منظور تمام خویشاوندان پیامبر(ص) است یا گروهی خاص؟ پاسخ به این پرسش، با مراجعه به روایات متواتر نبوی و اقوال بزرگان تفسیر و حدیث از هر دو مذهب شیعه و سنی، به شکلی قاطع و روشن مشخص میشود.
تمام مفسران شیعه و بخش عظیمی از برجستهترین علمای اهل سنت، «القربی» را به خویشان خاص و نَسَبی پیامبر(ص) یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) تفسیر کردهاند. این اتفاق نظر به قدری گسترده است که هرگونه تردید را زائل میکند. مرحوم آیتالله سید شهابالدین مرعشی نجفی در تعلیقات ارزشمند خود بر کتاب احقاق الحق، نام حدود ۵۰ تن از بزرگان اهل سنت را ذکر میکند که روایات مرتبط با این آیه را در کتب خود آورده و آن را به اهل بیت خاص پیامبر (ع) تطبیق دادهاند. محققان بعدی این تعداد را بیش از این نیز برشمردهاند. اشاره به نام برخی از این چهرههای شاخص، وزن این استدلال را آشکار میسازد:
• محمد بن اسماعیل بخاری در صحیح بخاری
• احمد بن حنبل در فضائل الصحابه
• محمد بن جریر طبری در جامع البیان عن تأویل آی القرآن
• حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین
• جارالله زمخشری در تفسیر کشاف
• فخرالدین رازی در التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)
• ابن اثیر جزری در جامع الاصول
• جلالالدین سیوطی در الدر المنثور فی التفسیر بالماثور
• ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقه
• سید محمود آلوسی در روح المعانی
این فهرست بلندبالا که شامل بزرگترین محدثان، مفسران و مورخان اهل سنت میشود، جای هیچ شک و شبههای باقی نمیگذارد. به عنوان نمونه ابوالقاسم حاکم حسکانی، از محدثین بزرگ اهل سنت، در کتاب مرجع شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ۲۲ روایت ذیل این آیه گردآوری کرده که در ۷ حدیث آن به صراحت نام مبارک علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) ذکر شده است. در منابع شیعی نیز این امر مسلم و قطعی است؛ به طور مثال، علامه سید هاشم بحرانی در کتاب غایة المرام و حجة الخصام، هفده روایت از طریق اهل سنت و بیست و دو روایت از طریق شیعه در این خصوص نقل میکند. در تفسیر نورالثقلین نیز ۲۲ روایت مستند شده است که مصداق «ذوی القربی» را فاطمه(س) و همسر و فرزندانش معرفی میکند.
بنابراین، هویت «القربی» یک حقیقت تاریخی و روایی مستحکم است که بر اساس آن، مودت به این چهار شخصیت مقدس، مزد رسالت و فرمان مستقیم الهی است.
فاطمه (س): محور مودت و حلقه وصل ثقلین
در میان چهار مصداق بارز آیه مودت، شخصیت حضرت فاطمه زهرا(س) از یک مرکزیت و محوریت ویژهای برخوردار است. ایشان از نزدیکترین افراد به پیامبر(ص) و محبوبترین شخص نزد ایشان بود. رفتارهای مکرر رسول خدا (ص)، مانند بوسیدن دست ایشان، قیام به احترامشان و بیان جملاتی چون «فاطمة بضعة منّی» (فاطمه پاره تن من است)، همگی تفسیری عملی بر آیه مودت و تأکیدی بر جایگاه بیبدیل ایشان بود. حضرت زهرا(س) حلقه اتصال نبوت و امامت است؛ او دختر خاتم الانبیاء، همسر سید الاوصیاء و مادر سرور جوانان اهل بهشت است.
این مرکزیت، در پیوند با حدیث متواتر «ثقلین» معنای عمیقتری مییابد. پیامبر(ص) فرمودند: «من دو چیز گرانبها در میان شما باقی میگذارم: کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم». تمسک به این دو، تنها راه نجات از گمراهی است. فاطمه(س) جامع این دو ثقل است؛ زیرا از یک سو، قرآن خود به مودت او امر کرده و از سوی دیگر، او قلب تپنده اهل بیتی است که از رسول خدا (ص) تا امام زمان (عج)، همگی بر محور محبت و رضایت او جمع هستند. به همین دلیل است که حدیث قدسی مشهور به «حدیث لولاک» (لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما)، فارغ از بحث سندی، دارای یک اعتبار معنوی عمیق است که جایگاه وجودی آن حضرت را در نظام آفرینش تبیین میکند. او ریسمان الهی (حبل الله) است که چنگ زدن به دامان محبتش، چنگ زدن به قرآن و عترت به صورت توأمان است.
ثمرات محبت فاطمی: از سکرات مرگ تا جوار رحمت الهی
مودت و محبت به حضرت زهرا(س) یک سرمایهگذاری معنوی با نتایج تضمینشده در دنیا و آخرت است. این محبت، صرفاً یک احساس قلبی نیست، بلکه یک نیروی دگرگونکننده و نجاتبخش است که در سختترین بزنگاههای حیات بشری به یاری انسان میآید. همانطور که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند، ایمان در قلب محب اهل بیت(ع) از کوه اُحد استوارتر است، چرا که محبت واقعی، به اطاعت و پیروی منجر میشود. روایات متعددی ثمرات این مودت را برمیشمرند:
1. آسان شدن سکرات مرگ و عوالم پس از آن: رسول خدا (ص) به سلمان فارسی فرمودند: «ای سلمان! محبت فاطمه در صد جا سودمند است که آسانترین آنها هنگام مرگ، ورود به قبر، هنگام سنجش اعمال، گذر از پل صراط و محاسبه اعمال است.» این محبت، همچون سپری در برابر هول و هراسهای قیامت عمل میکند.
2. شفاعت گسترده در روز قیامت: امام باقر (ع) در روایتی تکاندهنده به جابر میفرمایند که در روز قیامت، حضرت فاطمه (س) شیعیان و دوستداران خود را همچون پرندهای که دانه خوب را از بد جدا میکند، برمیگزیند و نجات میدهد. ایشان حتی به دوستداران خود این اذن را از خداوند میگیرند که بازگردند و هر کس را که به خاطر محبت به فاطمه (س) به آنها نیکی کرده (اطعام کرده، لباس پوشانده، غیبتی را دفع کرده)، با خود به بهشت وارد کنند.
3. مجاورت با رسول خدا(ص) در بهشت: پیامبر اکرم (ص) به سلمان فرمودند: «کسی که به دخترم فاطمه محبت داشته باشد، در بهشت با من خواهد بود». این بزرگترین پاداش برای یک مؤمن است که در حیات ابدی، در جوار رحمت للعالمین باشد.
4. نیل به محبت و رضایت الهی: پیامبر (ص) مکرراً هشدار میدادند: «خشم فاطمه، خشم من است و خشم من، خشم خداوند است». این بدان معناست که رضایت و محبت حضرت زهرا (س)، معیار و شاخص رضایت الهی است. جبرئیل به پیامبر خبر داد که خداوند دوستداران علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) را دوست دارد.
مودت فاطمی؛ میثاق امت و ریسمان نجات
آیه مودت، وصیتنامه الهی پیامبر اکرم(ص) برای امت خویش است. این آیه، مزد رسالت را نه یک امر شخصی، بلکه یک راهبرد حیاتی برای تداوم هدایت معرفی میکند. در مرکز این راهبرد، محبت و مودت به حضرت فاطمه زهرا(س) قرار دارد؛ محبتی که از احساسات سطحی فراتر رفته و به معنای پذیرش ولایت، تبعیت از سیره و الگوگیری از زندگی آن بانوی دو عالم است. شواهد قطعی از منابع شیعه و سنی نشان میدهد که «القربی» همان اهل بیت کساء هستند و فاطمه(س) قلب این مجموعه نورانی است. ثمرات این مودت، از آسان شدن حساب و کتاب آخرت تا شفاعت کبرا و همجواری با پیامبر(ص)، بیانگر آن است که محبت فاطمی، کلید ورود به خزائن رحمت الهی و تنها راه تضمینشده برای رسیدن به سعادت ابدی است. در نهایت، این مودت، همان ریسمان محکم الهی است که تمسک به آن، امت را از تفرقه و گمراهی در امان نگاه میدارد و مسیر روشن دین را تا ابدیت تضمین میکند.
نظر شما