امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حکمت ۱۴۵ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «کَمْ مِنْ صَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ، وَ کَمْ مِنْ قَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ قِیَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاءُ؛ حَبَّذَا نَوْمُ الْأَکْیَاسِ وَ إِفْطَارُهُمْ»؛ چه بسیار روزه‌داری که بهره‌ای جز گرسنگی و تشنگی ندارد، و چه بسیار شب‌زنده‌داری که جز بی‌خوابی و رنج نصیبی نمی‌برد. خوشا خواب خردمندان و افطار آنان.

گویا این کلام حکیمانه، برگرفته از آیه سوم سوره غاشیه است. آنجا که حال مجرمان را شرح داده و می‌فرماید: «عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ»؛ پیوسته عمل کرده و خسته شده‌اند (ولی نتیجه‌ای نگرفته‌اند) (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ج۱۳، ص۱۷۹).

ممکن است بپرسیم: «اما مگر سختی عمل اجر ندارد؟» بله، سختی اگر با نیت روشن و آگاهی همراه باشد، ارزشمند است، اما سختی بدون معرفت و بصیرت، نه رشد می‌آورد و نه آرامش و همان است که امام آن را نکوهش کرده‌اند. مطالعه حالات خوارج، داعش، وهابیت و... آن را به خوبی برای ما ملموس می‌کند.

در نگاه علوی، معیار اثرگذاری، جهت، نیت و معرفت است؛ نه صرف افزایش فعالیت یا تحمل سختی. عملی که از شناخت و مقصد خالی باشد، حتی اگر فراوان باشد بر جان انسان چیزی جز رنج، نمی‌افزاید. اما عملِ اندکِ همراه با بصیرت، برکت و تحول می‌آورد.

تعبیر «خوابِ خردمندان» در پایان حکمت، این نکته‌ی مهم را روشن می‌کند که: نه‌تنها کار و عبادت، بلکه استراحت نیز باید سامان و جهت داشته باشد. از روایات چنین برمی‌آید که: خردمندان کسانی هستند که زندگی آنها جهت و سمت و سوی مشخصی دارد (ر.ک: تمیمی آمدی، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۳۲۲؛ ابن‌بابویه، من‌لایحضره‌الفقیه، ج۴، ص۳۸۳).

اکنون وقت آن است که ما هم در سبک زندگی مؤمنانه خود، از کارهای زیادِ بی‌اثر، به کارهای کمِ پربرکت و از عبادت‌های بی‌حضور، به عبادت‌های با حضور روی بیاوریم که اصلا عرصه آزمایش بشر، مشخص شدن «نیکوترین عمل» است نه «بیشترین عمل»: «لِیَبْلُوَکُمْ‏ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (ملک، ۲)؛ تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می‏کنید.

تمرین کاربردی هفته (نسخه علویِ بهینه‌سازی عمل)

پیش از شروع هر عمل، از خود بپرسیم: «هدف من از این کار چیست؟»

پس از انجام آن بپرسیم: «این عمل چه تغییری در من ایجاد کرد؟