در حرم مطهر امام رضا(ع)، میان گلدستهها و رواقهایی که قرنها در برابر باد و باران و لرزشهای خاموش زمین ایستادهاند، امروز فناوری نقشی تازه بر عهده گرفته است. نقشی شبیه به شنیدن «نبض» بناهایی که هر روز میلیونها زائر از کنارشان عبور میکنند. مهندسان و متخصصان زلزلهشناسی با دستگاههایی که دقتی تا حد لرزشهای نامحسوس دارند، قدم در پشت صحنه این معماری فاخر گذاشتهاند تا آنچه چشم انسان نمیتواند ببیند، اما برای آینده حرم حیاتی است، ثبت و تحلیل شود. نظامی نوین برای پایش لرزهای و کنترل سلامت سازهها که حرم مطهر رضوی را به یکی از معدود مجموعههای تاریخی جهان بدل میکند که «تپش سازهای» آن لحظه به لحظه پایش میشود.
۵۰ سنسور هوشمند سلامت سازهها را پایش میکنند
برای نخستین بار در ایران، سامانهای پیشرفته برای «پایش لرزهای» و رصد دائمی سلامت سازههای حرم امام رضا(ع) توسط سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی در حال راهاندازی است؛ طرحی فناورانه که با همکاری پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و با استفاده از تجهیزات دانشبنیان ایرانی در حال اجراست. بر اساس برنامهریزی انجام شده، ۵۰ سنسور هوشمند در نقاط کلیدی و حساس بناهای تاریخی حرم نصب خواهد شد تا رفتار سازهها در برابر ارتعاشات زمین بهصورت پیوسته ثبت و تحلیل شود. این روش امکان شناسایی آسیبهای پنهان و تغییرات تدریجی در استحکام بنا را فراهم میکند و زمینه تصمیمگیری دقیق برای اقدامهای پیشگیرانه و استحکامبخشی آینده را به وجود میآورد.
پایش لرزهای؛ تشخیص سلامت سازهها از روی «پاسخ ارتعاش»
در صحنها و رواقهای حرم مطهر رضوی بناهایی وجود دارد که هر کدام بخشی از حافظه تاریخی این سرزمیناند؛ سازههایی که گاه بیش از یک قرن در برابر تغییرات طبیعی، ارتعاشات زمین و فرسودگی ایستادهاند. امروز اما پای فناوریهای نوین به این مجموعه باز شده تا «نبض» این بناها با دقتی بیسابقه سنجیده شود. در این سیستم ۵۰سنسور هوشمند در نقاط کلیدی و حساس بناهای تاریخی و گلدستههای حرم منور نصب خواهد شد تا با ثبت واکنش بناها در برابر ارتعاشات طبیعی یا ارتعاشات اتفاقی، وضعیت سلامت سازه بررسی شود. تا امروز ارزیابی سلامت بسیاری از سازهها تنها به چشم کارشناسان تکیه داشت؛ اما ترکهای پنهان، تغییرات خرد و آسیبهایی که در عمق اجزای معماری قرار دارند، همیشه قابل رؤیت نیستند. این سامانه جدید با ثبت واکنشهای دقیق بنا به تحریکات در دورههای مختلف زمانی، امکان مقایسه و تشخیص کوچکترین تغییرات توسط الگوریتمهای هوشمند و تحلیل توسط هوش مصنوعی را فراهم میکند. در نتیجه اگر سازهای نسبت به سال گذشته واکنشی ضعیفتر نشان دهد، این کاهش «سختی» میتواند نخستین نشانه از یک آسیب باشد.
امکان مقایسه رفتار بنا در طول زمان
در این پروژه، دادهها بهصورت دورهای ثبت و ذخیره شده و با راهاندازی اتاق مانیتورینگ امکان مقایسه رفتار بنا در طول زمان، روند تغییرات و احتمال بروز مشکل فراهم شده است. نبود سابقه دادههای مشابه در گذشته سبب شده این طرح بهعنوان نخستین تجربه مانیتورینگ سازهای در کشور شناخته شود. همچنین قراردادی با مرکز ژئوفیزیک دانشگاه فردوسی در حال نهایی شدن است تا اطلاعات مربوط به هر زمینلرزهای که در مشهد رخ میدهد، بهصورت دقیق و لحظهای در اختیار سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی قرار گیرد. با این اتصال اطلاعاتی، امکان انطباق ارتعاشات ثبت شده توسط سنسورهای نصب شده روی بناها با دادههای همان زمینلرزه فراهم میشود؛ موضوعی که دقت تحلیلها و مقایسههای بعدی را به طور قابل توجهی افزایش میدهد.
تجهیزات دانشبنیان ایرانی و همکاری علمی گسترده
در مرحله نخست، ۵۰ سنسور در ۵۰ نقطه حساس از مجموعه حرم نصب میشود. این نقاط بر اساس اهمیت سازهای و نیاز به پایش دائمی انتخاب شدهاند. طرح فعلی نقطه شروع است و امکان توسعه آن در آینده، افزایش تعداد سنسورها و بهروزرسانی فناوری وجود دارد.
تجهیزات مورد استفاده در این طرح، از طریق همکاری با پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی انتخاب شده و سنسورها توسط یک شرکت دانشبنیان داخلی با سابقه فعالیت در مراکز حساس کشور تولید شدهاند. استفاده از تجهیزات ایرانی به عنوان بخشی از اهداف طرح، ارزیابی کارایی فناوری بومی در پروژهای با اهمیت ملی است.
اهمیت پایش هوشمند در بناهای تاریخی
پایش سلامت سازهها در بناهای تاریخی پیچیده مانند حرم مطهر رضوی اهمیت ویژهای دارد؛ زیرا بسیاری از آسیبها در میان تزئینات و لایههای معماری پنهان هستند و امکان بازرسی مستقیم وجود ندارد. نمونههای جهانی نظیر برج ایفل نیز سالهاست با همین روش تحت مانیتورینگ قرار میگیرند؛ چرا که تحلیل پاسخ بنا به ارتعاشات، بهترین ابزار برای کشف آسیبهای پنهان است. این طرح با هدف کنترل روند «چرخه عمر سازه» در بناهای تاریخی حرم منور اجرا میشود تا منحنی زوال آنها به حداقل برسد و استحکام و دوام بنا برای نسلهای آینده حفظ شود. تحلیلهای دورهای به مدیران فنی امکان میدهد در زمان مناسب و بر اساس دادههای دقیق، تصمیمهای مرتبط با مرمت، تقویت یا نگهداری سازه را اتخاذ کنند.
با اجرای این سامانه، حرم مطهر رضوی وارد مرحلهای تازه از حفاظت علمی و هوشمندانه شده است؛ مرحلهای که میراث تاریخی را با تکیه بر دادههای دقیق، الگوریتمهای پیشرفته و همکاری پژوهشی میان نهادهای تخصصی پاسداری میکند. اکنون هر لرزش کوچک، هر تغییر خرد در سختی سازه و هر پاسخ ارتعاشی متفاوت، پیام مهمی برای آینده بناها دارد؛ پیامهایی که پیشتر شنیده نمیشد اما امروز ثبت و تحلیل میشوند.
این پروژه الگویی برای حفاظت از میراث معماری ایران و گامی بلند برای سپردن حرم مطهر به آیندگان، با اطمینان از ایمنی و استحکام آن محسوب میشود.
نظر شما