طی دو دهه اخیر، جنگلهای ایران با یکی از شدیدترین دورههای آتشسوزی مواجه بودهاند؛ رخدادهایی که گستره آن از هیرکانی تا زاگرس و از جنگلهای بلوط تا مراتع نیمهخشک گسترش یافته است. افزایش دما، دورههای طولانی خشکسالی، افت رطوبت خاک و فشارهای انسانی مداوم، شرایطی ایجاد کرده که کوچکترین خطا یا دخالت میتواند به آتشسوزیهای گسترده و طولانیمدت منجر شود. در این میان، بخش قابلتوجهی از مناطق سوخته هیچگاه فرصت بازگشت طبیعی پیدا نکردهاند، زیرا پس از خاموش شدن آتش، مدیریت علمی و پایدار برای حفاظت و نظارت اعمال نشده است.
اکولوژیستها تأکید میکنند که مهمترین مرحله نجات یک زیستبوم جنگلی، مرحله «پساآتش» است؛ دورهای که در آن جنگل باید قرق شود تا وارد فرایند «توالی اکولوژیک» گردد؛ فرایندی کاملاً طبیعی که در صورت نبود مداخله انسانی میتواند به احیای بومی و پایدار پوشش گیاهی و جانوری منجر شود. با این حال، در بسیاری از مناطق، ورود دام، برداشت چوب، تخریب خاک و حتی تغییر کاربری، همین فرصت احیا را از بین میبرد و آسیبها را چند برابر میکند.
در چنین شرایطی، بررسی علمی آتشسوزیها و روشن شدن منشأ و پیامدهای آن ضروری است. در گفتوگوی پیشرو، حسین آخانی ـ استاد پردیس علوم دانشگاه تهران و از متخصصان برجسته اکولوژی گیاهی ـ به تشریح منشأ آتشسوزیهای جنگلی در ایران، آثار گسترده آن بر زیستبوم و ضرورتهای مدیریتی پس از آتشسوزی میپردازد.
جنگلها عمدی میسوزند
حسین آخانی، استاد پردیس علوم و محقق حوزه محیطزیست دانشگاه تهران با اشاره به رخدادهای آتشسوزی در جنگلهای کشور و با تأکید بر اینکه آتشسوزی طبیعی در جنگلهای ایران نداریم، گفت: در برخی مناطق جهان مانند مدیترانه، کالیفرنیا، شیلی و مناطق مشابه، آتشسوزیهای طبیعی رخ میدهد، اما شرایط آبوهوایی ایران و نوع پوشش گیاهی جنگلهای کشور نشان میدهد هیچیک از آتشسوزیها در جنگلهای ایران منشأ طبیعی ندارد.
وی افزود: بر این اساس، همه آتشسوزیهای جنگلی در ایران منشأ انسانی دارند.
آخانی با اشاره به اثرات گسترده آتشسوزیهای جنگلی بر اقلیم و محیطزیست کشور اظهار کرد: وقوع آتشسوزی موجب از بین رفتن بخش زیادی از تنوع زیستی میشود؛ تنوعی که طی سالیان طولانی در این مناطق شکل گرفته است. تودههای زیستی شامل گونههای گیاهی و جانوری در معرض آسیب جدی قرار میگیرند و زیستگاهها بهشدت تخریب میشوند.
آتشسوزیهای جنگلی عمدیاند
استاد پردیس علوم و محقق محیطزیست دانشگاه تهران، تاکید کرد: بسیاری از آتشسوزیهای جنگلی در کشور «عمدی» است و عاملان با اهدافی مانند تغییر کاربری زمین، جمعآوری چوب یا توسعه کشاورزی بهدنبال نابودی زیستبوماند. در شرایط کنونی اقلیمی و کمبود منابع آبی، هر آتشسوزی آثار جبرانناپذیری بر اکوسیستم خواهد داشت.
آخانی درباره انگیزههای پشت آتشسوزیها توضیح داد: با فرض اینکه این آتشسوزیها عمدی هستند، برخی افراد آتش را آگاهانه به پا میکنند تا زمینه تغییر کاربری زمین را فراهم کنند یا بهانهای برای جمعآوری چوب و یا محلی برای چرا ایجاد کنند. عوامل این حوادث گاهی با هدف توسعه زمینهای کشاورزی یا برای تأمین منافع شخصی اقدام به آتشزدن میکنند و در نتیجه تلاش دارند آن نواحی را از حالت طبیعی خارج سازند.
وی تصریح کرد: انگیزه این گروهها در بسیاری موارد «نابودی زیستبوم» است و طبیعی است که چنین اقداماتی خسارتهای شدیدی به همراه دارد؛ خسارتهایی که اکنون آثار آن را در مناطق مختلف مشاهده میکنیم.
این محقق درباره شرایط اقلیمی کشور گفت: وضعیت کنونی ما، با تنشهای بسیار شدید اقلیمی همراه است و این فشارها طبیعت را آسیبپذیرتر کردهاند.
آخانی همچنین به وضعیت منابع آبی اشاره کرد و گفت: مداخلات نادرست در گذشته موجب آسیب دیدن منابع آبی شده که این آسیبها به منابع آبی، بهطور مستقیم به جنگلها و دیگر اکوسیستمها منتقل میشود و تفاوتی در آسیبپذیری میان آن ها وجود ندارد. بنابراین در وضعیتی که هم اقلیم تحت فشار است و هم منابع آبی آسیبدیدهاند، هرگونه آتشسوزی میتواند پیامدهای جبرانناپذیری برای زیستبوم کشور داشته باشد.
آیا جنگل قادر به احیای خود بعد از آتش سوزی است
استاد پردیس علوم و محقق محیطزیست دانشگاه تهران در پاسخ به این پرسش که آیا جنگلها پس از آتشسوزی قادر به احیای خود هستند یا خیر، گفت: آنچه پس از وقوع آتشسوزی باید به شدت مورد توجه قرار گیرد، این است که منطقه سوخته «قُرق» شود و هرگونه دخالت انسانی در آن متوقف شود.
وی با تأکید بر اینکه به هیچ عنوان نباید به سمت کاشت گونههای گیاهی جدید رفت، یادآور شد: یکی از خطاهای رایج این است که تصور میشود پس از آتشسوزی باید به سرعت گیاهی کاشته شود، درحالیکه انسان قادر نیست یک زیستبوم طبیعی را دوباره ایجاد یا احیا کند.
آخانی توضیح داد: زیستبوم طبیعی باید دوباره وارد «فرایند توالی اکولوژیک» شود. در این فرایند، گونههای گیاهی بهصورت تدریجی و طبیعی بازمیگردند. حتی در نخستین بارندگی پس از آتشسوزی، برخی گونههای گیاهی فرصت رشد پیدا میکنند و وارد زیستبوم میشوند و همین روند، پویایی دوباره آن ناحیه را شکل میدهد.
وی ادامه داد: زمانی که گونههای بومی منطقه بهتدریج در محل مستقر شوند، پایداری اکوسیستم بهمراتب افزایش خواهد یافت.
آخانی درباره ضرورت مدیریت پس از آتشسوزی و نحوه برخورد با مناطق آسیبدیده گفت: سیاستها نیز باید دقیقاً بر همین مبنا تنظیم شود. حتی نباید شاخههای ریختهشده یا سوخته را جمعآوری کنیم، زیرا وجود همین بقایا به احیای طبیعی منطقه کمک میکند.
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به تجربه آتشسوزیهای رخداده در جنگلهای بلوط افزود: باید بررسی شود که آیا در این مناطق رویکردی اتخاذ شد که احیای طبیعی را ممکن سازد یا خیر. لازم است پس از آتشسوزی، مناطق آسیبدیده مورد مطالعه قرار گیرند.
آخانی اظهار کرد: افراد زیادی به جنگلها علاقهمندند و هنگام وقوع آتشسوزی با ایثار و جانفشانی در عرصه حضور پیدا میکنند، اما نکته مهم این است که بخش حیاتی کار «پس از آتشسوزی» آغاز میشود. حضور و مشارکت مردم پس از خاموش شدن آتش ارزش بسیار بیشتری دارد.
وی درباره زمان احیای طبیعی اکوسیستمها توضیح داد: مدت زمان این فرایند در زیستبومهای مختلف متفاوت است و نمیتوان یک نسخه واحد ارائه کرد. برای نمونه، در زاگرس به دلیل رشد بسیار کند گونههای گیاهی، این روند ممکن است حدود ۳۰ سال به طول بینجامد.
آخانی خاطرنشان کرد: تفاوت در مدت زمان احیای طبیعی موضوعی طبیعی است و مشکلی ایجاد نمیکند، زیرا در هر حال، زیستبوم در مسیر توالی طبیعی خود حرکت کرده و طی این روند، اتفاقات مثبت بسیاری رخ خواهد داد.
نظر شما