امروز اول رجب، سالروز ولادت باسعادت امام محمدباقر (ع)، پنجمین امام شیعیان و شکافنده علوم الهی است. این مناسبت فرخنده، فرصتی مغتنم برای بازخوانی زندگی و میراث این امام همام به شمار میرود. کتاب «آفاق اندیشه: نگاهی به زندگانی امام محمد باقر (ع)» نوشته ابوالفضل هادیمنش، اثری جامع و خواندنی است که با نگاهی عمیق به ابعاد مختلف زندگی امام، خواننده را به سفری معنوی در تاریخ اسلام میبرد. این کتاب که توسط مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما در سال ۱۳۸۳ منتشر شده، علاوه بر آنکه زندگینامهای تاریخی است، بلکه میکوشد در اندیشههای فرهنگی، سیاسی و علمی امام محمدباقر (ع) نیز کاوش کند.
«آفاق اندیشه» در ۱۹۵ صفحه و دو بخش اصلی تدوین شده و با زبانی روان و مستند به منابع معتبر تاریخی و روایی، زندگی امام محمدباقر (ع) را از تولد تا شهادت بررسی میکند. ابوالفضل هادیمنش، از پژوهشگران حوزه معارف اسلامی، با تکیه بر احادیث، سیرهنامهها و تحلیلهای تاریخی، تصویری کامل از شخصیت امام (ع) ارائه میدهد. ساختار کتاب بهگونهای طراحی شده که ابتدا به بررسی زندگی شخصی و ویژگیهای امام میپردازد و سپس به ابعاد فرهنگی، سیاسی و میراث معنوی او وارد میشود. بخش اول، که قسمت اصلی کتاب را تشکیل میدهد، با عنوان «نگاهی به زندگانی امام محمد باقر (ع) : فعالیتها، مبارزات فرهنگی-سیاسی» آغاز میشود. این بخش شامل شش فصل اصلی است که هر کدام جنبهای از زندگی امام را پوشش میدهد.
در فصل اول، نویسنده به «شناسنامه امام» میپردازد. امام محمدبنعلیبنالحسینبنعلیبنابیطالب (ع)، ملقب به باقرالعلوم (شکافنده دانشها)، در سال ۵۷ هجری قمری در مدینه متولد شد. نامگذاری او توسط پیامبر اکرم (ص) پیشبینی شده بود و لقبهایش همچون «باقر»، «شاکر» و «هادی» نشاندهنده جایگاه علمی و معنوی اوست. مادر امام (ع)، فاطمه (س) دختر امام حسن مجتبی (ع) بود که به امعبدالله معروف است. نویسنده به خاستگاه تربیتی امام در خانوادهای که نماد تقوا و علم بود، اشاره میکند و دوران کودکی آزادانه اما پر از آموزههای پدرش امام سجاد (ع) را توصیف مینماید. امام باقر (ع) دارای همسران و فرزندان متعددی بود، از جمله امام صادق (ع) که جانشین او گردید. امامت ایشان در سن ۳۸ سالگی، پس از شهادت پدر، بر اساس نص صریح آغاز شد.
فصل دوم به «ویژگیهای برجسته» امام اختصاص دارد. نویسنده ویژگیهای ظاهری امام را بر اساس روایات توصیف میکند: قامتی متوسط، چهرهای نورانی و موهایی مجعد. اما تمرکز اصلی بر ویژگیهای اخلاقی و فردی است؛ امام (ع) نماد تواضع، بخشش و عبادت بود. در خانواده، الگویی از مهربانی با همسران و فرزندان ارائه داد و در جامعه، با اخلاق اجتماعی همچون کمک به نیازمندان و مدارا با مخالفان، برجسته بود. هادیمنش با نقل احادیث، نشان میدهد چگونه امام باقر (ع) در دوران پرتلاطم امویان، الگویی از صبر و حکمت بود.
فصل سوم، بررسی «مقام علمی و تلاشهای فرهنگی» امام است. در این دوره، جامعه اسلامی با چالشهای فرهنگی-اجتماعی از جمله انحرافات عقیدتی و نفوذ فرهنگهای بیگانه روبهرو بود. امام باقر (ع) با پایهگذاری نهضت علمی بزرگ، دانشگاهی در مدینه تأسیس کرد که هزاران شاگرد همچون جابر بن یزید جعفی و زرارة بن اعین را تربیت نمود. نویسنده به تحکیم بنیانهای تفکر شیعی، تدوین حدیث، بنیانگذاری اجتهاد و مبارزه با اجتهادهای نادرست اشاره میکند. همچنین، توسعه فرهنگ انتظار و نشر فرهنگ اصیل اسلامی از دستاوردهای امام (ع) بود. این فصل نشان میدهد چگونه امام باقر (ع) علوم را شکافت و پایهگذار عصر طلایی علمی شیعه گردید.
در فصل چهارم، «مبارزات فرهنگی» امام (ع) بررسی میشود. امام محمدباقر (ع) با مناظرات گسترده علمی، همچون بحث با علمای اهل سنت و مسیحیان، به دفاع از اسلام پرداخت. مبارزه با مکاتب انحرافی مانند غلات، مرجئه و قدریه، و همچنین مقابله با اندیشههای خطرناک یهودی و نفاق خواص، از جمله اقدامات او بود. هادیمنش با مثالهای تاریخی، نشان میدهد چگونه امام با حکمت، این تهدیدها را خنثی کرد.
فصل پنجم به «وضعیت سیاسی و موضعگیریهای» امام (ع) میپردازد. دوران امام محمدباقر (ع) با حکومت امویان همچون عبدالملک، ولید، سلیمان و عمر بن عبدالعزیز همزمان بود. نویسنده به چهره و عملکرد این حاکمان و دیدگاه امام (ع) نسبت به آنها اشاره میکند. نفوذ اندیشههای غیراسلامی در حکومت، نقش علمای درباری در پیشبرد اهداف امویان، و وضعیت شیعیان تحت فشار توصیف میشود. امام باقر (ع) با نهادینهسازی تقیه، شیعیان را حفظ کرد و در برابر قیام زید بن علی (ع)، موضعی محتاطانه اتخاذ نمود تا از نابودی نهضت جلوگیری کند.
فصل ششم، «شهادت امام محمد باقر (ع)» را پوشش میدهد. کینه امویان، بهویژه هشام بن عبدالملک، منجر به مسموم کردن امام در سال ۱۱۴ هجری گردید. نویسنده به وصایای امام (ع)، مراسم خاکسپاری در بقیع و اهمیت شهادت او میپردازد. فصل هفتم، گلچینی از «سخنان گوهربار و درسهای آموزنده» امام (ع) است. کلمات قصار همچون تأکید بر علم، تقوا و اخلاق، و درسهایی در باب توحید، نبوت و امامت نقل شده. این بخش، خواننده را با حکمتهای عملی امام (ع) آشنا میکند.
فصل هشتم، «برگی از دفتر کرامات» است که معجزاتی همچون تصرف در ادراک، آگاهی از غیب و فرمان به درختان را روایت میکند. فصل نهم، دیدگاه اندیشمندان اهل سنت همچون ابنحجر و ذهبی نسبت به امام (ع) را بررسی میکند، که امام (ع) را عالمی بزرگ و مورد احترام میدانند.
فصل دهم، «برگزیده ادب فارسی» است که متون ادبی و اشعاری در مدح امام (ع) از شاعرانی همچون کمالالدین اسماعیل و دیگران را شامل میشود. این فصل، پیوند ادبیات فارسی با سیره امام (ع) را نشان میدهد.
«آفاق اندیشه: نگاهی به زندگانی امام محمد باقر (ع)» در ۱۹۵ صفحه بههمت مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما منتشر شده است.
نظر شما