خراسان رضوی؛ بهویژه مشهد، سالها بر محور حضور زائران و گردشگری اقتصادی، خود را شکل داده؛ اما تغییرات اقلیمی اخیر از افزایش دما تا کاهش بارش و وجود کمآبی، چالشهای جدی برای کسب و کارها ایجاد کرده و با توجه به اینکه ۹۰ درصد اقتصاد استان در اختیار بخش خصوصی است و قسمت عمدهای از کسب و کارهای خُرد و متوسط بر محوریت حضور زائر میچرخد، کاهش سفرها، کوتاه شدن مدت اقامت زائران و افزایش هزینههای انرژی و آب، فشار مضاعفی بر این واحدها وارد میکند. این وضعیت نشان میدهد بخش خصوصی بدون حمایت و سیاستهای سازگار با اقلیم، در معرض آسیب مستقیم قرار دارد و انعطافپذیری اقتصادی استان تا حد زیادی به تصمیمگیریهای اساسی در مدیریت منابع آب و انرژی وابسته است و تنوع دادن به فعالیتهای اقتصادی و برنامهریزی با در نظر گرفتن تغییرات اقلیمی و آسیبهای آن، یک ضرورت انکارناپذیر به شمار میآید؛ اما در واقعیت تأثیر آن بر اقتصاد استان اغلب نادیده گرفته
میشود.
برای درک بهتر این موضوع کافی است سری به بازار پوشاک شهر مشهد بزنیم تا شاهد این گلایه باشیم که بسیاری از لباسهای زمستانی تولید شده مثل پالتو و کاپشن یا کلاه و شالگردن به خاطر آب و هوای بهاری و نسبتاً گرم پاییز هنوز به فروش نرفته یا کفشهای زمستانی خریدار کمتری دارد یا حتی وسایل گرمایشی خانگی نسبت به گذشته کمتر فروخته میشود. هر چند در این موضوعات افزایش قیمتها هم بیتأثیر نبوده؛ اما اینکه بازار حتی برای قیمت گرفتن، خالی از مشتری باشد؛ یعنی نیاز واقعی هنوز ایجاد نشده است.
دادههای در دسترس؛ اما بیاستفاده
عمدهترین پرسشی که پیش میآید این است آیا یک تولیدکننده مثلاً پوشاک یا هر صنفی که وابسته به آب و هواست، میتواند به پیشبینیهای سازمان هواشناسی استان دسترسی داشته باشد یا خیر؟ یحیی قائنیپور، رئیس اداره پیشبینی هواشناسی خراسان رضوی میگوید: روند پیشبینیها قابل ارائه است که در این پیشبینیها مشخص میشود در ۳ یا ۶ ماه آینده وضعیت کلی استان به چه صورت است و شرایط آب و هوایی آیا به سمت خشکی میرود یا به طرف بارشها؛ به عبارت دیگر در این پیشبینیها عدد کمی داده نمیشود؛ اما روند قابل ارائه است.
جدا از اتکا به دادههای سازمانهای مرتبط با شناسایی و اقلیم خراسان رضوی، پژوهشهای علمی درباره تغییر اقلیم استان که توسط پژوهشگران و دانشگاهیان در منابع علمی منتشر شده، از جمله موارد قابل بررسی و در دسترس است و با جستوجویی ساده پیدا میشود.
از جمله آنها، پژوهشی با عنوان بررسی اثرات تغییر اقلیم بر خشکسالی خراسان رضوی منتشر شده در نشریه پژوهشهای تغییرات آب و هوایی در پاییز ۱۴۰۳ است. در این پژوهش براساس تغییرات مکانی و زمانی وقوع خشکسالی شاخصهای استاندارد بارش، تبخیر و تعریق برای بازه زمانی ۲۰۲۶ تا ۲۰۵۰ بررسی و مشخص شده خشکسالی در خراسان رضوی دارای تغییرات زیادی است و از ۲۵درصد در بازه زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۴ به ۳۱درصد در بازه زمانی ۲۰۲۶ تا ۲۰۵۰ میرسد و شدت خشکسالی به ویژه در فصلهای بهار و تابستان به طور قابل ملاحظهای افزایش پیدا میکند و از نظر جغرافیایی شدت خشکسالی در تمام فصلها در شمال به ویژه شمالغربی و شرق استان شدت میگیرد و میان شدت و مدت خشکسالی همبستگی قوی وجود دارد و افزایش خشکسالی در طول زمستان با افزایش شدت خشکسالی مطابق است.
غفلت امروز از دانشی که دیروز وجود داشت
در تحلیل همین دادهها که به صورت کلی آورده شده، باید گفت بررسی ساختار کسب و کارها؛ به ویژه کسب و کارهایی که به شرایط آب و هوایی وابسته است، بیش از پیش ضرورت دارد. در همین راستا کارشناس حوزه هیدروژئولوژی و مدیریت استراتژیک در گفتوگو با خبرنگار ما اظهار میکند: در فضای کسب و کارهای سنتی در قرنها و زمانهای گذشته در بخش تولیدات کشاورزی و دامداری رسم بر این بوده که همیشه نگاهی به اقلیم و پیشبینیهای آب و هوا داشته باشند و حتی پیش از دوره صفویه، عشایر با پیشبینیهای خود نسبت به جمعآوری هیزم برای زمستان و سرمای آن اقدام میکردند و این موضوع در جامعه ما مرسوم بوده است.
علی مختاری ادامه میدهد: متأسفانه در کسب و کارهای اقتصادی فعلی این داستان کمتر شده است. از تولید پوشاک تا هتلداری در استان به موضوع اقلیم توجه نمیشود و با وجود اینکه عمده هتلهای کشور در مشهد هستند، کمتر صاحب هتلی به دنبال پیشبینی اقلیم آب و هوایی سال آینده است و برای تأمین گرمایش زمستان و سرمایش تابستان در هتل خود برنامهریزی میکند.
وی به کسب و کارهایی بر مبنای تفریحات اشاره میکند و میافزاید: مجموعههای متفاوت تفریحی به ویژه پارکهای آبی هستند که کمتر به این موضوع توجه کردهاند. اثر پیشبینیهای اقلیمی در آب و هوا حدود ۸۰ سال است در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد که کانادا، ایالات متحده آمریکا، انگلستان و آلمان پیشتازند و حتی در کسب و کارهای خُرد اثرات تغییرات آب و هوایی را بررسی میکنند. به عنوان مثال هتلداری، کسب و کارهای خرد، مؤسسات خدماتی و شهرداری بخشی از فرانسه، آلمان و سوئیس که به ورزش اسکی مرتبط میشود، از این دادهها و پیشبینیها استفاده میکنند تا برنامهریزی مناسبی داشته باشند و حتی با توجه به آسیب یخزدگی به آسفالت، برای آن بازه زمانی تعیین میکنند.
سرمایهگذاریهای پرهزینه در سرزمین کمآب
این کارشناس، شیوه برنامهریزی مورد استفاده در کشور و استان را بر مبنای بودجه و به دور از نگاههایی مانند توجه به تغییرات محیطی میداند و عنوان میکند: بخش خصوصی و کسب و کارهای خرد به طور کلی به این موضوع توجه ندارند و براساس تجربیات گذشته، آینده را رقم میزنند در صورتی که اثر پیشبینی اقلیم بر کسب و کار این است که میگوید صاحب کسب و کار باید در یک نقطه بایستد و از تجربیات خبرگان و نگاههای کارشناسان در حوزه عوامل مؤثر از جمله آب و هوا استفاده کند و با نگاهی به آینده و بررسی وضعیت حال، برای میزان تولید یا فروش در ۶ تا یک سال آینده پیشبینی لازم را داشته باشد.
مختاری به موضوع کمآبی در مشهد اشاره و تشریح میکند: جانماییها برای کسب و کارهایی مثل پارکهای آبی در مشهد، یک جانمایی اشتباه بوده به دلیل اینکه کشور در کمربند خشکی دنیاست و خراسان رضوی یکی از خشکترین استانهای کشور محسوب میشود و همین اندازه که وجود این کسب و کارها در مشهد مورد سؤال است، فروش لوازم اسکی و قایق در یزد جای پرسش دارد. با توجه به اقلیم خشک مشهد، کسب و کار پارکهای آبی یک اشتباه فاحش و خطای استراتژیک بوده که در سالهای گذشته اتفاق افتاده است. شاید این پارک آبی برای استانی مثل گیلان، جنوب خوزستان و کمی مازندران و استانهای جنوبی مشکلی نداشته باشد. متأسفانه ریل اصلی پایهگذاری کسب و کارها و صاحبان سرمایه به درستی ایجاد نشده که بر مبنای آن سرمایهگذاری اتفاق بیفتد. اگر در حال حاضر از هتلداران پرسیده شود، خواهند گفت استخر یک هتل جز هزینه برای هتل هیچ آوردهای ندارد مگر اینکه پارک آبی بزرگی باشد و خدمات غیرهتلی و تفریحی را ارائه بدهد و این موضوع شاید گردش اقتصادی داشته باشد؛ اما در بلندمدت سبب آسیب به منابع آبی استان میشود.
تأثیرات تغییر اقلیم و تأمین انرژی؛ چالش پیش روی استان
وی عمده چالشهای ۵ تا ۱۰ ساله پیش روی استان را با توجه به تأثیرات تغییر اقلیم، تأمین انرژی میداند و تأکید میکند: تأمین برق، آب و حتی سوختهای فسیلی شامل گاز و بقیه سوختها نخستین و بزرگترین چالش برای کسب و کارهای استان بوده و دومین چالش سرمایهگذاریهای بدون پیشبینی در خصوص مالها و مارکتهاست. بخش عمدهای از سرمایهگذاریهای ما در مجتمعهای لوکس و فروشگاهی اتفاق افتاده که سرمایهگذار خرد تمایلی به خرید این فروشگاهها ندارد و زائر و گردشگر هم با نگاه قبلی به این مجتمعها نمیرود؛ به عنوان مثال سال ۸۶ در شمال مشهد سرمایهگذاری برای الماس شرق اتفاق افتاد و حالا هم ادامه دارد. باید گفت اگر نمونه یک و دو یک مجتمع فروشگاهی ساخته شده، قرار نیست نمونه سوم آن هم بدون در نظر گرفتن نیازها و ضرورتها ساخته شود. سیگنالهای منفی در این زمینه قابل مشاهده است که با توجه به تغییرات؛ به ویژه تغییرات اقلیمی باید مدنظر قرار
بگیرد.
تطبیق با اقلیم یا فرسایش تدریجی اقتصاد
در همین زمینه، مدیرعامل سمن خانه همافزایی انرژی و آب نیز در گفتوگو با خبرنگار ما میگوید: تغییر اقلیم نه فقط یک مسئله محیطزیستی؛ بلکه یک اختلال چندوجهی و بدون قطعیتهای فراوان در اقتصاد است که آثار آن به صورت زنجیرهای مشاهده میشود. در مشهد گرما، کمآبی و ناپایداری هوا فقط «سختی سفر و زیارت» را ایجاد نمیکند؛ بلکه میتواند کل سیستم زیارت، خدمات، انرژی و درآمد شهری را تحت فشار بگذارد. وقتی دما بالا میرود، زائر مدت اقامتش را کوتاه میکند و اقامت کوتاه یعنی کاهش مصرف خدمات، افت درآمد هتل، حمل و نقل و حتی خردهفروشی و همزمان مصرف برق و آب بالا میرود و هزینه بنگاهها افزایش و کیفیت خدمات کاهش پیدا میکند و یک حلقه بازخورد منفی ایجاد میشود.
همزمانی شوک اقلیمی با ناترازی انرژی
محمدرضا فلفلانی ادامه میدهد: از نگاه سیستمی، مسئله فقط تغییر اقلیم نیست؛ همزمانی شوک اقلیمی با ناترازی انرژی و ضعف بهرهوری است. در پیکهای زیارتی، همان زمانی که بیشترین تقاضای خدمات را داریم، شبکه آب و برق هم در شکنندهترین وضعیت است. اگر این ناهماهنگی مدیریت نشود، اقتصاد خراسان رضوی که تا حدی مبتنی بر زائر و زیارت است، بهتدریج فرسوده میشود و نه با یک بحران؛ بلکه با افت پیوسته کیفیت و سودآوری مواجه میشویم و راهحل هم شعاری نیست و باید حلقههای علت و معلول را اصلاح کرد. ابتدا باید بپذیریم ریسک اقلیمی یک متغیر اقتصادی است؛ یعنی هر تصمیم توسعهای در گردشگری، هتلسازی، حمل و نقل و خدمات شهری باید یک پرسش ساده را جواب بدهد: «در گرما، کمآبی و پیک انرژی چه میشود؟» اگر این پرسش از ابتدا وارد تصمیم نشود، هزینهاش در آینده چند برابر
برمیگردد.
وی شکستن حلقه مصرف-هزینه-کیفیت و پایبندی به بهرهوری آب و انرژی در هتلها و مراکز اقامتی را ضروری میداند و عنوان میکند: مشوق برای بازچرخانی آب، عایقکاری و تولید انرژی خورشیدی، شفافسازی هزینه واقعی و نه پنهان کردن آن در یارانهها باید لحاظ شود و بنگاهی که مصرفش را اصلاح نکند، در واقع ریسک اقلیمی را به کل شهر تحمیل خواهد کرد.
تحلیلگر سیستمهای اقتصادی اجتماعی به تطبیق مشهد با اقیلم تأکید میکند و میافزاید: شهر باید خودش را با اقلیم تطبیق بدهد، نه اینکه با آن بجنگد و این یعنی فضاهای زیارتی و شهری خنکپذیر، سایهدار و کممصرف شود و فضای سبز مقاوم به خشکی، نه پرمصرف و نمایشی باشد و استفاده از مصالح و طراحیهایی که در گرما یا سرما به کار میرود، باید به گونهای باشد که این عوامل را تشدید نکند و اینها هزینه نیست؛ بلکه سرمایهگذاری روی کاهش هزینههای آینده است.
فلفلانی در جمعبندی موارد عنوان شده میگوید: اگر تغییر اقلیم را فقط «یک مشکل محیطزیستی» ببینیم، اقتصاد استان را آرامآرام از دست میدهیم؛ اما اگر آن را بهعنوان ریسک و در چارچوب عدم قطعیت در نظر بگیریم و اقتصاد شهری را وارد تصمیمسازی کنیم، میتوانیم مشهد را به الگوی بهینهسازی در کشور تبدیل کرده و تفاوت این دو مسیر، تفاوت میان فرسایش تدریجی و تابآوری هوشمندانه است.
سخن آخر...
آنچه امروز در خراسان رضوی نادیده گرفته میشود، فقط تغییر اقلیم نیست؛ بلکه پیامدهای اقتصادی آن است. استانی که ۹۰درصد اقتصادش بر دوش بخش خصوصی و کسب و کارهای خرد است، نمیتواند بدون در نظر گرفتن ریسکهای اقلیمی برای آینده تصمیم بگیرد. بیتوجهی به پیشبینیهای آب و هوایی، جانماییهای نادرست و الگوی مصرف پرهزینه آب و انرژی، اقتصاد استان را نه با یک بحران ناگهانی؛ بلکه با فرسایشی آرام و مستمر مواجه میکند و پذیرش تغییر اقلیم به عنوان یک متغیر اقتصادی، شرط لازم برای حفظ تابآوری و بقای کسب و کارها در خراسان رضوی است.
نظر شما