این کنگره جهانی، عصر ۷ دیماه ۱۴۰۴ در سالن شهید مطهری دانشگاه امام صادق (ع) تهران، با حضور دکتر محمود کریمی، استاد دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دکتر محمدرضا برزویی، دانشیار دانشکده معارف اسلامی، فرهنگ و ارتباطات و دکتر محمد سلیمانی، دانشیار دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد برگزار شد.
خرد جمعی؛ حلقه مفقوده همکاریهای اجتماعی
دکتر محمود کریمی، استاد دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، در ابتدای این نشست، مشورت را پیششرط ضروری برای تحقق همکاریهای اجتماعی و شکلگیری «خرد جمعی» دانست.
وی با تأکید بر سیره اهلبیت (ع)، استفاده از نظرات اقشار مختلف جامعه، حتی زیردستان را عاملی برای کاهش خطاها، ایجاد حس مشارکت عمومی و مقبولیت تصمیمات مدیریتی معرفی کرد و یادآور شد که خودرأیی، مانع اصلی تعاون است.
کریمی در ادامه با تشریح فرایند تصمیمسازی در سیره معصومین (ع) اظهار کرد: مشورت تنها برای کسب ایده نیست، بلکه فرایندی برای رسیدن به یک ایده مشترک و مقبول است.
وی افزود: اگر همفکری پیش از اقدام صورت نگیرد، همکاری در اجرا نیز رخ نخواهد داد. وقتی افراد در تصمیمگیری سهیم باشند، در پیروزی و شکست نیز همراه خواهند بود؛ اما در غیر این صورت، مجریان با این استدلال که «با ما مشورت نشد»، خود را از مسئولیت مبرا میدانند.
این استاد دانشگاه، با بیان اینکه جامعه برای هر حرکت کلان به «خرد جمعی» نیازمند است، به روایتی از امام رضا (ع) درباره پدر بزرگوارشان گفت: امام کاظم (ع) گاهی با بردگان سیاهپوست مشورت میکردند و در پاسخ به معترضان میفرمودند: «چهبسا خداوند گره این مشکل را به زبان او باز کند».
کریمی تصریح کرد: این نگاه توحیدی نشان میدهد که نباید دایره مشورت را تنها به نخبگان و بالادستان محدود کرد، بلکه خداوند گاهی راهحل را در ذهن و زبان افرادی قرار میدهد که ما گمانش را نمیبریم.
وی همچنین در ادامه به نبایدهای مشورت اشاره کرد و گفت: طبق روایات، مشورت با سه گروه «ترسو»، «بخیل» و «حریص» ممنوع است؛ زیرا انسان ترسو بنبست ایجاد میکند، بخیل مانع رسیدن به هدف میشود و حریص زشتیها را زیبا جلوه میدهد.
وی در پایان، رعایت «کرامت انسانی» و «مواسات» (همدردی و همچنین رفع نیاز دیگران) را از الزامات اخلاقی همکاری اجتماعی برشمرد و خاطرنشان کرد: در سیره رضوی، حتی در اوج مناظره علمی، اقامه نماز اول وقت بر هر کاری مقدم است که این نشاندهنده اولویتبندی صحیح در فعالیتهای اجتماعی است.
وقتی «سکوت» طلا میشود
دکتر محمدرضا برزویی، دانشیار دانشکده معارف اسلامی، فرهنگ و ارتباطات، نیز در ادامه این نشست، ضمن تشریح نامه راهبردی امام رضا (ع) به حضرت عبدالعظیم حسنی، «سکوت» را نه به معنای انفعال، بلکه کنشی هوشمندانه و مؤثرترین بخش ارتباطات غیرکلامی معرفی کرد.
وی با استناد به روایات رضوی، سکوت را عاملی حیاتی برای حفظ برادری، دوری از جدالهای بیهوده و دریچهای بهسوی حکمت دانست.
برزویی، نامه امام رضا (ع) به حضرت عبدالعظیم حسنی را یک «منشور ارتباطی» خواند که در آن حضرت صراحتاً شیعیان را به سکوت و ترک جدال در امور بیفایده امر کردهاند.
وی در ادامه به اظهار کرد: در فرایند ارتباطی، حدود ۶۷ درصد از تأثیرگذاری مربوط به ارتباطات غیرکلامی است و سکوت، بخش مهمی از این حوزه را تشکیل میدهد که برخلاف تصور عموم، فقدان کلام نیست، بلکه خود حاوی پیام و معناست.
سکوت؛ دری بهسوی حکمت
این استاد دانشگاه، با بیان روایتی از امام هشتم (ع) که سکوت را یکی از نشانههای فقه و فهم عمیق دینی برشمردند، افزود: امام رضا (ع) میفرمایند سکوت دری از درهای حکمت است که محبت میآورد و راهنمای هر خیری است.
وی تصریح کرد: در اندیشه اسلامی و کلام پیامبر (ص) و لقمان حکیم نیز آمده است که اگر سخن نقره باشد، سکوت طلاست. این نشان میدهد که در مواقعی که پرگویی به یاوهگویی میانجامد، سکوت یک کنش ارتباطی ارزشمند و هوشمندانه محسوب میشود.
منشور برادری و پرهیز از تفرقه
دانشیار دانشکده معارف اسلامی، با اشاره به بخشهای دیگر نامه حضرت رضا (ع)، بر اهمیت حفظ انسجام اجتماعی تأکید کرد و گفت: حضرت در این نامه قسم یاد میکنند که هرکس با ایجاد تفرقه میان برادران دینی، دوستان خدا را به خشم آورد، در دنیا و آخرت زیانکار خواهد بود. ازاینرو، دستور به سکوت و ترک جدال، راهکاری راهبردی برای بستن راه نفوذ شیطان و تحکیم روابط میانفردی است.
برزویی همچنین خاطرنشان کرد: سکوت در سیره معصومین (ع)، از جمله سکوت حضرت مریم (س) یا سکوتهای معنادار پیامبر (ص) در مقام پاسخ منفی، نشاندهنده ظرفیت بالای این پدیده در انتقال مفاهیم عمیق است.
تبیین مؤلفههای «معیشت متعالی» مبتنی بر آموزههای رضوی
دکتر محمد سلیمانی، دانشیار دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، نیز بهعنوان دیگر سخنران این نشست، به تبیین مفهوم «معیشت متعالی» بر اساس آموزههای امام رضا (ع) پرداخت.
وی با نقد الگوهای مادی و غربی، معیشت را مفهومی فراتر از کسب سود و رفاه صرف دانست و تأکید کرد: در الگوی رضوی، فعالیت اقتصادی باید با حفظ مروت، دوری از اسراف و مسئولیتپذیری اجتماعی، به ابزاری برای رشد کمالات انسانی و تحقق حیات طیبه تبدیل شود.
دکتر سلیمانی، مفهوم معیشت را از مفاهیم «سهل و ممتنع» برشمرد که علیرغم حضور دائمی در زندگی روزمره، نیازمند بازاندیشی جدی در حوزه نظریهپردازی و نظامسازی است.
وی با اشاره به حدیثی از امام رضا (ع)، تفاوت بنیادین این الگو با اقتصاد متعارف را در نوع نگاه به انسان دانست و اظهار کرد: در الگوهای مادی، «انسان اقتصادی» بااصالت دادن به خود، تنها به دنبال حداکثرسازی سود فردی است؛ اما در معیشت متعالی، انسان موجودی چندبعدی است که سود او مقید به اخلاق و مسئولیت اجتماعی تعریف میشود.
گذر از انباشت ثروت به حیات طیبه
این استاد دانشگاه افزود: در منطق رضوی، فعالیت اقتصادی باید «عوناً علی امور الدین» باشد؛ یعنی ثروت نردبانی برای دینداری و تعالی است، نه هدف نهایی.
نقد رویکردهای غربی
دکتر سلیمانی، در بخش دیگری از سخنان خود به مقایسه این الگو با مفاهیم غربی همچون «رفاه ذهنی»، «رویکرد قابلیت» و «اقتصاد پایدار» پرداخت و گفت: اگرچه غرب به مفاهیمی مانند شادی یا محیطزیست توجه کرده، اما نگاه آن همچنان مادی است و جنبه قدسی و فرامادی که در کرامت انسانی و معیشت متعالی وجود دارد، در ادبیات توسعه غربی مغفول مانده است.
پنج رکن معیشت در مکتب رضوی
دانشیار دانشکده اقتصاد، با استخراج مضامین از روایات رضوی، پنج مؤلفه اصلی معیشت متعالی را تبدیل فعالیت اقتصادی به فرصتی برای رشد و کمال فردی، ایجاد توازن بین ابعاد مختلف وجودی انسان، فراهمسازی بستر خودشکوفایی، محوریت همکاری و همدلی (مواسات) در روشهای کسب درآمد و توجه ویژه به مسئولیت اجتماعی فرد نسبت به جامعه و محیطزیست برشمرد.
نظر شما