چشم زائر که به آینه‌کاری‌های حرم مطهر می‌افتد، اولین چیزی که می‌بیند انعکاس نور است؛ نوری که از هزاران قطعه کوچک آینه بازمی‌گردد و فضا را روشن می‌کند. اما آنچه کمتر دیده می‌شود، ظرافت برش‌هایی است که گاه روزها و هفته‌ها زمان برده‌اند و دستان هنرمندانی که پشت این نور ایستاده‌اند؛ دستانی که بعضی از آن‌ها دیگر در این دنیا نیستند، اما یادشان هنوز در انعکاس آینه‌ها زنده است. درست مثل نام «محمود جلالیان» که سال‌هاست در آینه‌کاری‌های حرم مطهر می‌درخشد و حالا پسرش، مهدی جلالیان، ادامه‌دهنده همان مسیر است.

حرم مطهر، مکتب نخست زندگی و هنر

مهدی جلالیان متولد سال ۱۳۵۸ است؛ هنرمندی که از کودکی می‌دانست مسیر زندگی‌اش به حرم مطهر ختم می‌شود. خودش می‌گوید: «مسیر زندگی‌ من از کودکی خانه و حرم بوده؛ یا بهتر است بگویم حرم مطهر برای من همان خانه است». ورود او به دنیای هنر از سنین پایین آغاز شد. سال ۱۳۷۱، زمانی که هنوز نوجوان بود، حدود دو سال نزد حاج عباس کریم‌آبادی، گچ‌بری را آموخت و اصول اولیه کار را فراگرفت. اما نقطه عطف مسیرش، سال ۱۳۷۳ بود؛ زمانی که به‌طور جدی وارد آینه‌کاری شد و کنار پدرش، استاد محمود جلالیان، استادی شناخته‌شده در مشهد مقدس و در سطح بین‌المللی ایستاد. مرحوم محمود جلالیان از چهره‌های مهم آینه‌کاری حرم مطهر رضوی بود. از دارالولایه و دارالسیاده گرفته تا پروژه‌های متعدد دیگر، رد دست‌های او در جای‌جای حرم مطهر دیده می‌شود. مهدی جلالیان بخش عمده‌ای از اصول آینه‌کاری، از تقسیمات هندسی و کادربندی گرفته تا گره‌کشی و نگاه معنوی به کار را از پدرش آموخت. برای تکمیل مسیر، یک تا دو سال نیز نزد استاد مهدوی، خطوط اسلیمی و ظرایف تکمیلی آینه‌کاری را فرا گرفت. اما رابطه پدر و پسر فقط رابطه استاد و شاگرد نبود. «پدرم هم پدرم بود، هم رفیقم و هم استادم»؛ این جمله‌ای است که مهدی جلالیان بارها تکرار می‌کند. خاطرات مشترکشان در کار، در سفر و در حرم مطهر، بخش جدایی‌ناپذیر زندگی او است؛ خاطراتی که با آرامش، برنامه‌ریزی و مهربانی پدر گره خورده‌اند. البته جلالیان در کنار هنر سنتی، نگاه علمی هم به کارش دارد. رشته تحصیلی‌اش ریاضی بوده و همین ارتباط با هندسه، علاقه‌اش به گره‌ها و تقسیمات را عمیق‌تر کرده است. او تلاش کرده آینه‌کاری را نه فقط به شکل سنتی، بلکه به‌روز، طراحی‌محور و پیوندخورده با گچ‌بری و معماری اجرا کند؛ هنری که هم ریشه‌دار و هم متناسب با نیازهای امروز است.

خدمت در حرم مطهر امام رضا(ع)؛ افتخار عمر کاری پدر و پسر

پدر و پسر در کنار هم پروژه‌های متعددی را در داخل و خارج از کشور اجرا کردند؛ از لبنان و مالزی گرفته تا ترکمنستان و ازبکستان. با این حال، خود مهدی جلالیان تأکید می‌کند اگر تمام پروژه‌ها را کنار بگذاریم، حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد کارهای مشترکشان در حرم مطهر انجام شده است. او می‌گوید: «حرم مطهر امام رضا(ع) نماد مشهد و انگار جزئی از همه مردم مشهد و ایران است. حرم مطهر با همه جای دنیا فرق دارد و افتخار عمر کاری من و پدرم خدمت در حرم مطهر امام رضا(ع) است».
تابستان ۱۳۷۳، پروژه دهنه اول دارالولایه؛ همان‌جایی است که مهدی جلالیان نخستین بار به‌عنوان آینه‌کار وارد حرم مطهر شد. هنوز نوجوان بود، اما وقتی اولین برش آینه را انجام داد، دقت و ظرافت کارش همه را متعجب کرد، آن‌قدر که برایش یک میز جدا در نظر گرفتند. «این اولین خاطره جدی من از آینه‌کاری در حرم مطهر بود؛ خاطره‌ای که هنوز هم یادش حالم را خوب می‌کند».

میراث پدرانه در آینه‌های حرم مطهر

تا زمانی که مرحوم محمود جلالیان در قید حیات بود، مهدی جلالیان خود را شاگرد می‌دانست؛ حتی وقتی بخشی از پروژه‌ها را مستقل پیش می‌برد. اما سال ۱۳۷۸ نقطه‌ای تعیین‌کننده در مسیر حرفه‌ای او شد. پدر برای اجرای پروژه‌ای به خارج از کشور رفت و مسئولیت پروژه کفشداری ۱۳ حرم مطهر به مهدی سپرده شد؛ از همان‌جا انگار مسیر مستقل مهدی جلالیان به‌صورت رسمی آغاز شد. با این حال، استقلال برای او به معنای فاصله گرفتن از آموزه‌های پدر نبود. برعکس، همان روش‌ها، همان دقت‌ها و همان نگاه معنوی، پایه کارش باقی ماند. «چیزی که اطرافیانم می‌گویند این است که هم طریقه برش آینه، هم نقشه‌کشی و تقسیم کار و حتی حس و حالم در وقت کار، آن‌ها را یاد پدرم می‌اندازد». یکی از مهم‌ترین میراثی که از پدر به مهدی جلالیان رسیده، نگاه ویژه به استفاده از آینه است. پدر همیشه تأکید می‌کرد حتی کوچک‌ترین قطعه آینه هم نباید دور ریخته شود. «پدرم می‌گفت هنر این است که هنرمند بتواند از تکه‌های شکسته آینه هم اثر هنری خلق کند». این نگاه، فلسفه‌ای است که هنر را به اخلاق و معنا پیوند می‌زند. در آینه‌کاری‌های حرم مطهر، جایی برای اسراف نیست؛ هر قطعه، هر برش و هر انعکاس، حساب‌شده و معنادار است.

شناسنامه‌ای از نور

برای مهدی جلالیان، کار در حرم مطهر رضوی با هیچ پروژه‌ دیگری قابل قیاس نیست. او می‌گوید هر بار که مسیرش به سمت حرم منور می‌افتد، مجموعه‌ای از معماری، هنر، زیبایی و معنویت را همزمان تجربه می‌کند؛ احساسی که در هیچ جای دیگری تکرارشدنی نیست. جلالیان پیش از ورود به حرم مطهر، در راه با امام رضا(ع) گفت‌وگو می‌کند و از ایشان اذن کار می‌گیرد. حتی دوستان و آشنایانش از شهرهای مختلف تماس می‌گیرند و از او می‌خواهند هنگام کار، نیت و دعایی هم به نام آن‌ها در دل آینه‌ها بنشاند. به باور او، حال‌وهوای معنوی حرم مطهر ناخواسته در دست و نگاه هنرمند جاری می‌شود؛ تأثیری که نه قابل اندازه‌گیری است و نه می‌توان آن را در فضایی دیگر بازآفرینی کرد. او می‌گوید: «این‌ها همه لطف امام است»، جمله‌ای که جلالیان با آن، پیوند عمیق میان هنر، ایمان و کار در حرم مطهر را خلاصه می‌کند.
جلالیان می‌گوید زائران وقتی هنرمندان را در حال کار می‌بینند، با نگاهی آمیخته به شگفتی و احترام می‌گویند: «خوش به حالتان که می‌توانید برای امام رضا(ع) کار کنید». همین جمله‌های ساده، به گفته او، ارزش واقعی این مسیر را یادآوری می‌کند؛ مسیری که هم افتخار هنری است و هم سرمایه‌ای معنوی که با هیچ معیار مادی قابل سنجش نیست. از نگاه او، کار در حرم مطهر مجموعه‌ای از همه این معناهاست؛ اعتبار حرفه‌ای، پویایی اقتصادی، ارزش هنری و پیوندی عمیق با معنویت. او می‌گوید: «حرم به‌نوعی شناسنامه هنری کشور است»، شناسنامه‌ای که نسل به نسل منتقل شده و امروز بخشی از آن در دستان مهدی جلالیان، امتداد نوری است که پدرش سال‌ها پیش روشن کرده بود.

طراحی آینه‌کاری در خدمت معماری رواق امیرالمؤمنین(ع)

پروژه فعلی مهدی جلالیان در حرم مطهر رضوی، انجام آینه‌کاری رواق امیرالمؤمنین(ع) است که به همت سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی در حال اجراست. پروژه‌ای که در حال حاضر در مراحل ابتدایی اجرا قرار دارد. در این رواق، آینه‌کاری به‌صورت ترکیبی و در پیوند با گچ‌بری اجرا می‌شود؛ سبکی که هم به اصول معماری سنتی وفادار است و هم متناسب با ساختار فضایی رواق طراحی شده است. به گفته جلالیان، به دلیل شرایط معماری و سطوح زیرین، حجم آینه‌کاری به‌صورت تدریجی و کنترل‌شده کاهش می‌یابد تا فضا به‌نرمی به گچ‌بری و نقاشی ختم شود؛ اصلی که از قواعد پذیرفته‌شده در معماری ایرانی اسلامی به‌شمار می‌آید. در طراحی‌ها، شمسه‌های هشت‌پر در گچ و آینه نقش محوری دارند و بدنه‌ها با گره‌های ده‌تند شکل می‌گیرند؛ ترکیبی از نظم هندسی، ظرافت بصری و هماهنگی با کلیت فضا.

تصویری از هنر، ایمان و خاطره

مهدی جلالیان باور دارد هنر، حتی زمانی که هنرمند دیگر در این جهان حضور ندارد، به زندگی خود ادامه می‌دهد. جمله‌ای که از پدرش به یادگار مانده، همچنان چراغ راه او است: «همین که یک خدا بیامرزی برایت بفرستند، همین کافی‌ است». حالا بیش از ۱۵سال از درگذشت مرحوم محمود جلالیان می‌گذرد، اما نام او هنوز میان زائران و اهل فن شنیده می‌شود؛ آنجا که با اشاره به آینه‌کاری‌ها می‌گویند «این اثر، کار حاج محمود جلالیان است»، گویی هنرمندی که جسمش رفته، در نور آینه‌ها همچنان نفس می‌کشد. آینه‌ها هرچند قطعه‌قطعه‌اند، اما کنار هم تصویری کامل می‌سازند؛ تصویری از هنر، ایمان و خاطره. تصویری که هر روز در حرم مطهر رضوی مقابل چشم زائران می‌درخشد و نام هنرمندانی را زنده نگه می‌دارد که نور را نه فقط در آینه، که با جان و دستان خود معنا کردند.