ناصرالدین شاه که شاهی خوش گذران محسوب می گردید، با انجام سه سفر به کشورهای اروپایی در سال های 1290 ﻫ.ق/ 1873 م.، 1295 ﻫ.ق/ 1878م؛ 7- 1306 ﻫ.ق/ 1889م و رویت شرایط اجتماعی حاکم بر آن مناطق و بویژه نحوه زندگی زنان آن ممالک، پس از بازگشت به ایران دستور به تغییراتی در پوشش زنانِ حرمسرای خود داد.
عبدالله مستوفی، نویسنده کتاب «شرح زندگانی من» لباس زنان ایرانی را، قبل از مسافرت ناصرالدین شاه به فرنگ و پس از آن چنین توصیف کرده است: «لباس زن های ایرانی تا قبل از مسافرت ها ناصرالدین شاه به فرنگ عبارت بود از پیراهنی کوتاه و ارخالقی از آن کوتاهتر که برای پوشاندن بالای تنه به کار می رفت و زیر جامه ای که تا پشت قدم ها را می پوشاند. در زمستان «کلجه ای» هم برای حفظ سرما بر آن اضافه می شد. سرپوش زن ها هم «چارقدی» بود که سر و موهای بافته بلند آن ها را می پوشاند وقتی که می خواستند از خانه بیرون بروند، «چاقچوری» که زیر جامه در آن بگنجد، برپا و چادر سیاهی بر سر و روبندی از پارچه سفید با قلابه جواهری بصورت می زدند. مسافرت شاه به فرنگ و دیدن لباس بالرین های پطرزبوغ (Petersbourg) که شلوارهای بافته بافته چسبان نازکی بپا می کردند و زیر جامه بسیار کوتاهی به اندازه یک وجب روی آن پوشیده و روی انگشت پا با نوای موزیک می رقصیدند، شاه هوسناک را بر آن داشت که زن های حرم خود را به این لباس درآورد، مُد لباس خانم ها هم همیشه از اندرون شاه بیرون آمده ابتدا به شاهزاده خانم ها و زن های اعیان و بعد به سایرین سرایت می کرد. این بود که زن ها هم شروع به کوتاه نمودن زیرجامه ها کردند.
در هزار و سیصد (قمری) که من در نظر دارم، زیر جامه خانم های شیک پوش، از پشت قدم ها تا سرکاسه زانوها بالا رفته بود و زن های مسن تر زیر جامه را قدری بلندتر می پوشدند. هر چه جلوتر می رفت زیرجامه ها کوتاهتر می شد تا بالاخره هوس شاه تمام شد و زیر جامه های کوتاه منسوخ گشت و «نیم تنه» و «چادرنمازی»، جای این لباس جلف را گرفت. نیم تنه که بجای «ارخالق» سابق بود با آستین شمشیری بی پیرایه و یقه برگردان یا عربی و بسته، برای پوشاندن بالاتنه بکار می رفت. چادر نماز کوتاهی از همان پارچه نیم تنه که اگر به کمر می بستند تا پشت قدم ها را می پوشاند، جای زیرجامه بلند قدیمی و «تنبان» کوتاه معمول شد.
خانم ها از زری و مخمل و ترمه کشمیری و فاستونی های فرنگ، نیم تنه و چادر نمازهایی داشتند. چادر نماز را با دکمه و مادگی یا سنجاق طوری به کمر می بستند که مثل دامن های امروزی می شد. زیرجامه ها و ارخالق های ترمه قدیمی بوسیله رفوگرها و صنعت خیاطی تبدیل به نیم تنه و چادر نماز گردید و زیر جامه کوتاه ناصرالدین شاهی که جز چند سالی رواج نداشت از پی کار خود رفت. بنابراین نیم تنه و چادر نماز را باید حد فاصل بین لباس قدیم و لباس امروزه خانم ها بشمار آورد.»

مادر ناصرالدین شاه و انتشار مُد!
اروپایی هایی که به ایران آمدند اکثراً لباس زنان ایرانی را نمی پسندیدند به نحوی که شریعت پناهی می نویسد: یکی از دلایل آن این بود که نوع خاص پوشش بیرونی زنان باعث می شد نتوانند لباس های آماده بخش مهمی از جمعیت ایران را نیز صادر کنند، حال آنکه چادر زنان و لباس های سنتی آنان مانع و سد بزرگی جهت منابع کارخانه های تولیدی لباس آماده بود.
از این گذشته بانوانی هم در حرم شاه بودند که می توانستند تغییر لباس زنان ایرانی را ممکن و سرعت ببخشند. مادر ناصرالدین شاه یکی از همان کسانی بود که در ساختن و پرداختن و انتقال مدهای جدید لباس به جامعه نقش موثری مادر ناصرالدین شاه ایفاء کرد. گویا از تصویر نمایش باله ای که نشانش داده اند، خوشش آمد و خواست در نحوه آرایش و لباس پوشیدن زنان تحولی ایجاد کند. به این ترتیب شلیته های دامن کوتاه در محافل زنانه رایج، حتی پیش از نمونه های اصلی روز به روز کوتاهتر هم گردید.
دوستعلی معیرالممالک، در اثر خود تحت عنوان یادداشت هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه به بیان این واقعیت (انتقال مُد لباس از اندرونی شاه به اقشار مختلف زنان) می پردازد و توصیف می کند که:
«در آنوقت مد از اندرون بیرون می آمد و زن های شهر پیوسته چشم بدانجا داشتند تا از آن میان چه تراوش کند و آن ها پیروی نمایند چهارقدها معمولا از زری و گارش و مشمش بود و چهارقد قالبی را در اندرون اختراع نمودند بدین معنی که سر چهارقدها را بزحمت زیاد و با آدابی مخصوص با نشاسته قالبی می کردند و مرغوب ترین انواع آن را آفتاب گردانی می خواندند این عمل کار هر کس نبود بلکه برخی در این فن متخصص بودند و دیگران به آن ها رجوع می کردند.
تنبان ها کوتاه و تا سر زانو نمی رسید ولی بسیار گشاد و پرچین بود و در آن فنرها قرار می دادند تا به اصطلاح چتری بایستد و برای آنکه این منظور بهتر عملی شود زیر تنبان های آهار زده می پوشیدند و تنبان دایره ای بشعاع نیم ذرع بلکه بیشتر بدور خانم ها تشکیل می داد.
آن وقت در ایران جوراب بلند معمول نبود و همه جوراب کوتاه بپا می کردند و ساق های سیمین تا بالای زانوها نمایان بود. کفش ها هم نوعی از گالش بود که از دیار فرنگ می آوردند و خانم های شیک از آن می پوشیدند.
در این اوان تاجر فرانسوی که «مسیوپیلو» نام داشت با زنش به تهران آمد و چیزهای تازه با خود آورد. مُد اندرون نیز با وارد شدن این اشیاء تغییر یافت شلوارهای کشی جای جوراب های کوتاه و کفش های چرمی گوناگون جای «ارسی های مداد» را گرفت.

لباس سایر زنان
اما جالب است بدانید که زنان طبقات مختلف جامعه نیز پوششی مخصوص به خود را دارا بودند. لباس اندرونی زنان حرمسرای شاه ساده توصیف شده است. آن ها «یلی» بر تن می کردند که جلوی آن را از سینه به پایین با دکمه می بستند و تا پایین کمر می آمد و از زیر آن پیراهن کوتاهی پیدا بود و زیرجامه ای می پوشیدند که از زانو پایین تر نمی آمد و روی آن شلیته پربادی بود. گفته می شد نیم تنه و پیراهن آن ها بقدری کوتاه بود که با هر تکان مختصری قسمتی از بالاتنه نمایان می شد. آن ها چارقدی سر می کردند که در زیر گردن گره می خورد، گیسوهایشان بافته بود که روی دوش و پشت سرشان آویزان بود که در واقع گیسوان بافته شان زیر چارقد پنهان بود. آن ها جوراب سفید نازکی نیز بپا می کردند.
وقتی زنان حرمسرا یا زنان و اهل خانواده دولتمردان به بازار می رفتند «چادر مشکی» یا «پیچه» تن پوش شان بود. مؤلف کتاب کرمان شهر شش دروازه، اشاره کرده است که در موقعی که آن ها به بازار می رفتند چند نوکر چماق نقره به دست در جلو و چند نفر در عقب حرکت می کردند و به مردم فرمان می دادند: «کورشو، دورشو».
از سویی توصیف شده است که «لباس دختران ایرانی خردسال چندان تفاوتی با لباس پسر بچه ها نداشت. اما از سن هشت سالگی به بعد آن ها نیز لباس های زنانه می پوشیدند.

تنبان!
«تنبان» یکی دیگر از لباس های زنان ایرانی در خانه بود. تنبان یکنوع شلوار بود که معمولاً کوتاه و گشاد بود و از پارچه هایی از قبیل ابریشمی، مخمل، شال کشمیر یا پارچه هایی از این قبیل دوخته می شد. طبقه پایین اجتماع تنبان را با چیت و پارچه های ارزان قیمت می دوختند در طبقات اعیان لبه های پایین و دهانه تنبان زردوزی شده بود که در زیر آن لباس های دیگری هم می پوشیدند.
ویلز در کتاب خود اشاره کرده است که همه این لباس ها کوتاه و در طبقات مُدپرست بالا، اندازه آن حداکثر به بالای ران ها می رسید. در عهد ناصرالدین شاه چاقچور به جوراب ماهوت گلی، و کفش ساقری، به کفش دستک دار تبدیل شد.

کفش پاشنه بلند قجری!
در زمینه «کفش» زنان ایرانی و تحول و تغییر آن در عهد فتحعلی شاه و سپس ناصرالدین شاه یکی از سیاحان اروپایی اشاره کرده است که: «که قبل از معمول شدن کفش های اروپایی در ایران، کفش زنان همان «نعلین» و «چموش» و «کفش های راحتی نوک برگشته» و «مسافری» به رنگ های قرمز و آبی بود ولی سپس در تهران چند مغازه دار زردشتی و ارمنی شروع به تجارت اروپایی کردند که از جمله واردات آن ها، کفش های چرمی سیاه و براق کوچکی بود بنام «قونداره»؛ خانم های اعیان و شیک از این ها یا از گالش های نوک تیز زنانه می پوشیدند ولی در شهرستان ها و برخی شهرهای ایران بخصوص در اصفهان زنان همان کفش های بی پشت و پاشنه بنام مسافری به پا می کردند که آن ها را معمولاً کش دوزی های محلی می دوختند. در این زمان پوشیدن کفش روبسته و پاشنه دار چه برای مردها و چه زن ها کاری بس ناپسند محسوب می شد و ملاها دائما در بالای منبر، زن ها و مردها را از پوشیدن کفش پاشنه بلند برحذر می داشتند. ولی این تحذیر (بر حذر داشتن) چنان به گوش مردم فرو نمی رفت و علیرغم ملاهای قشری کفش های پاشنه بلند و روبسته به سرعت مورد تقلید واقع شد و در همه جا معمول می گردید. زنان بزرگان در اندرون کفش های کوچکی می پوشیدند که رویه آن ها از مخمل یا ماهوت بود و با دامنه های ریز مروارید یا سرمه گلدوزی می شد.

منابع:
1- مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من، تهران: زوار، 1360.
2- معیرالممالک، دوستعلی. یادداشت هایی از زندگی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران: علمی. بی تا.
3- نجمی، ناصر. ایران قدیم و تهران قدیم. تهران: جانزاده، 1363.
4- کارلاسرنا، مادام. سفرنامه مادام کارلاسرنا، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار، 1362.
5- فوریه. سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: دنیای کتاب، 1368.
* شریعت پناهی، سید حسام الدین. اروپایی ها و لباس ایرانیان، تهران: قومس، 1372.