از آن روزهای لیلا، سال‌ها گذشت و طوفان سهمگینِ تغییرات، زندگی لیلا و لیلاها را زیر و رو کرد. اکنون در روزگاری هستیم که زوج‌های جوان با نداشتن هیچ مشکلی، تمایلی به داشتن فرزند زیاد ندارند. انگار آن جبری که زندگی لیلا را به پرتگاه کشاند، حالا جای خودش را به دغدغه‌های دیگری داده است.
آنچه پیش رو دارید نتیجه صحبت‌های خبرنگار قدس با خانم دکتر «حجیه‌بی‌بی رازقی نصرآباد» استادیار جمعیت شناسی و مدیر پژوهشی مؤسسه مطالعات و مدیریت جمعیت کشور است.
خانم دکتر! به نظر شما علل کاهش باروری چیست؟
روند تحولات باروري در ایران حاكي از اين است كه ميزان باروري كل از حدود 7/7 فرزند در سال 1345 به 8/1 تولد در سال 1390 کاهش یافته است. واقعیت این است که این کاهش، علت‌های فراوانی دارد. ناامنی اقتصادی و شغلی، موانع ترکیب کار با فرزندآوری، نگرانی از مخاطرات اجتماعی، تلاش خانوادهها برای ساختن زندگی بهتر با اهمیت دادن به تحصیلات و اشتغال زنان از مسایل و جنبه‌های زندگی زوجین امروزی است. مکانیزم غلبه بر این مشکلات تأخیر در ازدواج و فرزندآوری، افزایش فاصله بین فرزندان، و در نتیجه کاهش تعداد فرزندان بوده است. از این رو به نظر من مسأله امروز باروری در ایران به تأخیر انداختن فرزندآوری می‌باشد. تأخیر باروری به امید اینکه در آینده شرایط بهتری فراهم می‌شود و این تأخیر جبران شده و فرزندان بیشتری در آینده به‌دنیا می‌آیند. ولی باید توجه داشت که جبران این تأخیر و افزایش باروری در آینده، بستگی به وضعیت اقتصادی-اجتماعی جامعه دارد که افراد را به داشتن فرزندان اول، دوم، و حتی سوم تشویق نماید؛ وضعیتی که به هر حال، نمی توان با قطعیت درباره اش پیش بینی خاصی داشت.
پس آنچه اتفاق افتاده، میل کم خانوادهها به داشتن فرزند بیشتر است.
بله. همین طور است؛ البته در فرهنگ ايراني تشكيل خانواده و فرزندآوري همچنان به عنوان يك هنجار و ارزش محسوب مي‌شود و بسياري از افراد به لحاظ فردي و اجتماعي، تمايل فراوانی براي پدر و مادر شدن دارند، اما با این حال تمایلی به تعداد زیاد فرزند هم ندارند. در بسیاری از پایش‌ها مردان و زنان پاسخگو دو فرزند را به عنوان بُعد ایده‌آل مطرح کرده‌اند و تعداد ایده‌آل فرزندان دو فرزند است. از طرف دیگر، بعد دیگر مسأله این است که امروزه زوج‌هاي جوان، با شتاب وارد مرحلۀ پدر و مادري نمي‌‌شوند و سعی می‌کنند فرزندآوری را با تأخیر شروع کنند. به اصطلاح دوست دارند دوره‌ای از زندگی را پس از ازدواج بی‌فرزند باشند و یا بین فرزندان فاصله بیشتری ایجاد کنند. این وضعیت در کنار وضعیت بی فرزندی بعضی زوج‌ها، باعث شده تا وضعیت فعلی رقم بخورد.
آمار بی فرزندی در زوج‌ها، در چه وضعیتی است؟
به‌طور کلی تعریف عمومی از بی‌فرزندی اشاره به وضعيت افرادی دارد که تاکنون تولد زنده نداشته‌اند. اما در واقع مفهوم بي‌فرزندي، براي کساني قابل کاربرد است که نمي‌توانند و يا نخواسته‌اند صاحب فرزند شوند و بايد آن را در سال‌هاي آخر باروري مورد محاسبه قرار داد.
بی‌فرزندی ممکن است تحت تأثیر عوامل ناخواسته باشد که نتيجه ناباروري است و یا انتخابی باشد و به عنوان فرآيندي از انتخاب و تصمیم افراد برای نداشتن فرزند باشد.
بررسی میزان‌های بی‌فرزندی طی دو دهه اخیر نشان می‌دهد که درصد بی فرزندی کل افزایش یافته است، یعنی درصد زنان 15 تا 49 سالی که در حال حاضر فرزند زنده ندارند افزایش یافته و این نسبت 8/18 درصد را در سال 1390 شامل می‌شود. اما بایستی توجه کنیم که بی‌فرزندی در گروه‌هاي سني 39-15 سال، افزایش داشته اما در دو گروه سني آخر این نسبت تغییر چندانی نکرده است و حدود 3 تا 4 درصد زنان در گروه سنی 40 سال به بالا بدون فرزند هستند.
افزايش نسبت زنان بدون فرزند در گروه‌هاي سني 39-15 سال طي اين سال‌ها اين فرضيه را مطرح مي‌کند که افزایش بی‌فرزندی ناشي از تأخیر در فرزندآوری بوده و اکثریت آن‌ها به‌صورت موقت بی‌فرزند بوده‌اند. با توجه به اینکه در بستر فرهنگي جامعه ايران فرزندآوري اهميت زيادي دارد، اکثریت افراد تصميم به فرزندآوری می‌گیرند. فقط 3 تا 4 درصد از زنان در گروه‌های سنی آخر، بدون فرزند باقی می‌مانند. این درصد که به نرخ ناباروری طبیعی هم نزدیک است، بیشتر شامل کساني است که یا به دلايل ناباروری و یا تأخیر طولانی و کاهش قدرت باروری ناشی از افزایش سن، دیگر قادر به فرزندآوري نيستند و بدون فرزند باقي مانده‌اند.
بنابراين پديده بي‌فرزندي در ايران آنچنان كه در بسياري از كشورهاي پيشرفته و غربي مشاهده مي‌شود، كمتر نمود دارد. براي مثال در كشور ايتاليا بيش از 20 درصد زنان در سن 40 سالگي بدون فرزند هستند؛ بنابراين در جريان باروري در ایران، ما شاهد افزايش تأخير در فرزندآوری بوده‌ايم و در حال حاضر زنان فرزند اول خود را به فاصله‌اي نزديك به چهار سال پس از ازدواج به دنيا می‌آورند.
موضوعي که اهميت دارد، این است که اگر چه ممکن است بسیاری از زنان بدون فرزند قصد تأخیر در فرزندآوری را داشته باشند و بخواهند در آينده فرزندآوري را تجربه کنند، اما بيولوژي هميشه تابع قصد و نيت و كنترل انساني نيست و همه زوجيني كه قصد تشکيل خانواده و باروري دارند موفق نيستند. برخی از کساني که تصميم براي تأخير فرزندآوری و يا بي‌فرزندي موقت دارند، ممکن است در نهايت بي‌فرزندي دایم و يا بي‌فرزندي ناخواسته را تجربه کنند. پیشنهاد می‌شود برنامه ریزان و مشاوران حوزه خانواده و متخصصان و پزشکان، در مورد سن مناسب باروری، تأثیر افزایش سن بر ناباروری و پیامدهای باروری در سنین بالا، مشاوره‌های لازم را ارایه دهند تا افراد بتوانند با برنامه‌ریزی مناسب، فرصت فرزندآوری را برای خود فراهم کنند و از بی فرزندی دایمی پیشگیری کنند.
شما چه راه‌حل‌هایی برای کاهش تأخیر در فرزندآوری و افزایش باروری پیشنهاد می‌دهید؟
در مجموع کاهش باروری به سطح کمتر از دو فرزند تحت تأثیر شرایط زندگی افراد است. با توجه به اینکه ایده‌آل باروری دو فرزند می‌باشد، این احتمال وجود دارد که در صورت فراهم شدن بستر مناسب اقتصادی اجتماعی سطح باروری کل افزایش بیابد.
در سطح کلان دولت و نهادهای اجتماعی می‌توانند نقش مؤثری ایفا کنند. به نظر می‌رسد تأكيد زیاد دولت بر سياست‌های نقدي در راستاي واقعیت این است که افزايش باروري، جذابيت کمتری براي زنان امروز جامعه ایرانی که اکنون اکثریت تحصيل كرده و احتمالاً در آینده شاغل هستند، داشته باشد. تأمین امنیت شغلی برای جوانان در کشور، حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم برای کاهش هزینه فرزند و فرزندآوری، هزینه آموزش و تحصیلات فرزندان، می‌تواند در کاهش ناامنی اقتصادی و هزینه‌های فرزندآوری مؤثر باشد. فرهنگ سازی و اشاعه ارزش‌های مثبت در مورد تشکیل خانواده و فرزندآوری بر تمایل جوانان به تشکیل خانواده مؤثر خواهد بود. توجه به سياست‌هاي خانواده محور، تشويق دولت براي مشاركت مردان در كارهاي خانه و بچه داري و حمايت از مراكز مراقبت و نگهداري رسمي از كودكان در محل كار موانع ترکیب کار و فرزندآوری را کاهش داده و تمايل زنان شاغل و تحصیل کرده را به کاهش فاصله بین موالید و افزایش تعداد فرزندان ارتقا می‌بخشد.
در سطح خرد، خود خانوادهها و جوانان می‌توانند نقش بیشتری در ارتقای باروری داشته باشند. در این رابطه شناخت نگرش‌ها و ارزش‌های جوانان و برنامه‌ریزی در جهت تأمین نیازهای اقتصادی-اجتماعی آن‌ها، نقشی اساسی در حفظ امنیت پایدار خانواده و جامعه دارد. این را هم بدانیم که بر مبنای تجربه کشورهای دیگر اگر این شرایط در یک افق زمانی مناسب فراهم نشود، باروری به سطح پایین‌تری کاهش خواهد یافت.
نظر شما