مرور این تاریخچه‌ها می‌تواند نخست تغییرات معماری در طول تاریخ حرم را بهتر و کامل‌تر نشان دهد و دوم روایتی نسبتاً مناسب از تاریخچه اماکن اطراف حرم در اختیار علاقه‌مندان بگذارد. روال مربوط به نمایش عکس‌های قدیمی از حرم مطهر و تجزیه و تحلیل مختصر آن‌ها در صفحه نخست رواق، از چندی پیش با عکسی قدیمی از مسجد گوهرشاد و مراسم برگزار شده در آن آغاز شد.

 امروز نیز می‌خواهیم با بررسی عکسی قدیمی و مربوط به دهه ۱۳۲۰ خورشیدی که حدوداً ۷۵ سال قدمت دارد، مروری بر بخشی از تاریخ اماکن متبرکه داشته‌باشیم.

شرح عکس

همان‌طور که اشاره شد تصویر امروز مربوط به دهه ۱۳۲۰ است؛ دورنمایی از مسجد جامع گوهرشاد و بخشی از فلکه جنوبی قدیم با حجره‌هایی که در اطراف آن ایجاد شده‌بود.

 از محل مغازه‌های حاشیه فلکه جنوبی تا چند متر مانده به در غربی مسجد گوهرشاد، امروزه در محدوده صحن جمهوری اسلامی قرار می‌گیرد؛ بنابراین شما در این تصویر، فضا و بناهایی را مشاهده می‌کنید که ۷۵ سال پیش، در محل فعلی صحن جمهوری اسلامی قرار داشت. درباره آنچه در تصویر قابل مشاهده است، ذکر چند نکته کوچک ضروری به نظر می‌رسد.

نخست باید درباره فلکه اطلاعاتی را ارائه دهیم؛ واژه فلکه، در فرهنگ فارسی معین «قطعه زمین گرد و میدان» معنا شده‌است. با این حال، احتمالاً استفاده از فلکه با معنای میدان، بیشتر در مشهد و نواحی همجوار آن رایج است. فلکه اطراف حرم، در دو بخش جنوبی و شمالی، در سال ۱۳۱۳ ساخته شد.

دلیل احداث آن، ایجاد راهی از شرق به غرب حرم رضوی بود.

«ساباط» ها

 تا پیش از احداث فلکه اطرف حرم، مردم برای رفتن از بالاخیابان به پایین خیابان و برعکس، دو راه داشتند؛ مسیر نخست از میان صحن عتیق(انقلاب) می‌گذشت و با توجه به بسته شدن درهای حرم در شبانگاه، عملاً در بخشی از شبانه‌روز مسدود بود؛ مسیر دیگری که پیش روی مردم قرار داشت، عبور از کوچه‌های باریک اطراف حرم بود که برخی از آن‌ها مسقف بودند و به «ساباط» شهرت داشتند و به همین دلیل، عبور از آن‌ها با گاری و کالسکه‌های مرتفع، اصلاً امکان نداشت؛ عرض آن‌ها هم به گونه‌ای نبود که وسایل نقلیه جدید بتوانند به راحتی از آن بگذرند.

با این وضعیت، عبور و مرور در اطراف حرم مطهر بسیار مشکل بود و احداث فلکه حرم این مشکل را تا حدود زیادی رفع کرد. نکته دیگری که باید درباره عکس امروز بگوییم، مربوط به سقف قدیمی بازار مشهد است که در قالب چند گنبد کوچک و متوالی در سمت راست تصویر و کنار دیوار غربی مسجد گوهرشاد مشاهده می‌شود.

 این مسیر، بخشی از بازار بزرگ مشهد است که از سرشور شروع می‌شد و پس از نزدیک شدن به حرم رضوی، فضای بازار زنجیر را می‌ساخت. مسیر گنبدهایی که در عکس می‌بینید، امروزه بخشی از بست شیخ بهایی است و به کفشداری‌های ۱۳ و ۱۴ حرم رضوی منتهی می‌شود؛ جایی که بنای قدیمی مدارس پریزاد و دو در، هنوز باقی است.

آنچه بر این فضای قدیمی گذشت

فضایی که در این تصویر می‌بینید، در چند دهه بعد، تغییرات متوالی بسیاری را تجربه کرده‌است. در دهه ۱۳۵۰، تمام آنچه در تصویر می‌بینید تا دیوار کناری مسجد گوهرشاد تخریب و به بخشی از گلکاری بزرگ دور حرم ملحق شد، اما به بخشی از اماکن متبرکه تبدیل نشد. یعنی صرفاً زیباسازی فضا بود و البته نیاز زائران را برای داشتن فضای بیشتر تأمین نمی‌کرد.

 با پیروزی انقلاب اسلامی و توسعه فعالیت‌های عمرانی و فرهنگی حرم مطهر، نیاز به ایجاد صحنی جدید در راستای افزایش فضای اماکن متبرکه احساس می‌شد. این بود که در سال ۱۳۶۰، سنگ بنای احداث صحنی بزرگ با ۱۴ هزار متر زیربنا و ۷ هزار و ۳۰۰ متر مربع فضای باز، در دورنمای تصویری که می‌بینید، گذاشته شد.

گام اول

 این صحن جدید که آن را «صحن جمهوری اسلامی» نامیدند، نخستین فعالیت عمرانی جدی در حرم مطهر پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود و طبق گزارش «دایره‌المعارف آستان‌قدس رضوی» هزینه ساخت آن، از محل حق‌التولیه مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی، تولیت وقت آستان‌قدس رضوی تأمین شد.

 این صحن از منظر معماری، بیش از تمام بناهای ساخته شده طی چهار دهه اخیر در حرم رضوی، به سبک و سیاق صحن‌های قدیمی حرم نزدیک است. دارا بودن ایوان طلا، ساختن سقاخانه و نیز نصب پنجره فولاد در ایجاد این شباهت بسیار مؤثر است. زنده‌یاد عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ آستان قدس رضوی» دلیل ساخت این صحن را نخست نیاز به اماکن بیشتر برای رفاه حال زائران و توسعه برنامه‌های فرهنگی حرم مطهر و دوم، ضرورت توسعه فضای حرم به سمت غرب می‌داند.

تا پیش از این، بیشتر صحن‌های حرم رضوی، در شمال و شرق آن احداث شده‌بود و از منظر شهرسازی، توسعه‌ای ناهمگون به حساب می‌آمد. ایجاد صحن «جمهوری اسلامی» نخستین گام در مسیر توسعه عمرانی اماکن متبرکه، به سمت جنوب و غرب روضه منوره محسوب می‌شد که بعدها با احداث صحن‌هایی مانند غدیر و پیامبر اعظم(ص) تکمیل شد.