در بررسی زندگی امیرالمؤمنین(ع) به سنت و سیره شخصی و فردی حضرت علی(ع) نسبت به عرصه اجتماعی و سیاسی زندگی ایشان، کمتر توجه شده است. این فراموشی تنها به سبب کم‌کاری محققان و پژوهشگران نیست؛ چرا که شرایط زندگانی حضرت و وضعیت حاکم بر فضای سیاسی-اجتماعی عصر ایشان و پس از آن، موجب بی‌توجهی به سیره شخصی و فردی امیرالمؤمنین علی(ع) شده است.
سعی دولتمردان هم‌عصر آن حضرت(ع) و پس از ایشان در پوشیده داشتن فضائل حضرت(ع) و حتی الزام نخبگان بر بیزاری از ایشان، پذیرش و ثبت گفتار ایشان در محدوده احادیث نبوی، تعارض و درگیری‌های اجتماعی و مذهبی با محوریت اعتبار و مشروعیت اجتماعی و حتی فردی حضرت پس از ماجرای قتل خلیفه سوم، حکمیت و... برخی از عوامل مهم بی‌توجهی به سیره شخصی حضرت علی(ع) است.
با این حال، جایگاه ویژه امیرالمؤمنین(ع) در تعریف و نشر مبانی آموزه‌های اسلامی و اثرگذاری در تاریخ اسلام موجب شده نه تنها شیعیان بلکه دیگر فرقه‌های اسلامی به تاریخ و زندگی آن حضرت(ع) البته نه به صورت سیره، بلکه بیشتر به صورت سیر تاریخی توجه کنند. مطالب پیش گفته درصدد تبیین ضرورت بررسی سیره فردی و شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) است و هدف از این تحقیق، ارائه الگویی از تبیین سیره شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در محدوده زمانی خاصی، چون ماه رمضان آن هم با تکیه بر منابع تاریخی و حدیثی است. نعمت‌الله صفری فروشانی، دانشیار جامعه المصطفی العالمیه و حامد قرائتی، دانش‌آموخته دکترای شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب در مقاله‌ای با عنوان «سیره ائمه(ع) در مراسم و مواسم دینی؛ بررسی سبک زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در ماه رمضان» که پیش از این در فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام منتشر شده به همین موضوع پرداخته‌اند. بدین منظور محورهای ذیل را به عنوان برخی از مهم‌ترین مصداق‌های سیره شخصی حضرت در ماه رمضان مبتنی بر پژوهش این مقاله معرفی می‌کنیم.
اهتمام به نظافت و آراستگی نظافت و آراستگی از توصیه‌های عمومی در منابع اسلامی است و تأکید بر آن با حفظ اولویت آن در مواردی که با احکام عبادی تعارض دارد، گویای اهمیت نظافت و آراستگی در سیره ائمه(ع) است. برای نمونه، امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در روایتی، استفاده از سرمه چشم را برای روزه‌داران مجاز می‌داند در حالی که بر اساس روایت، گاه استفاده از سرمه موجب ابطال روزه شود. حضرت(ع) در روایتی دیگر، روزه‌داران را به مسواک زدن در صبح توصیه می‌کند و در پاسخ به این اشکال که ممکن است رطوبت مسواک، روزه را باطل کند به جواز مزمزه با آب که رطوبت بیشتری ایجاد می‌کند، استشهاد کرده‌اند. بدین ترتیب مسواک زدن، فارغ از نقش مؤثر آن در بهداشت و سلامت، سهم بسزایی در زیبایی ظاهری و خوشبویی دهان و دندان دارد. توجه به این مهم، در سفارش حضرت(ع) به مسواک زدن در ابتدا و انتهای روز به وسیله روزه‌داران مشاهده می‌شود.
اهتمام به بهداشت و سلامت تأکید بر جواز و دفاع از مسواک زدن و سرمه کشیدن روزه‌داران با توجه به جنبه بهداشتی آن، به شایستگی بیان‌کننده جامع بودن سیره و سبک زندگی اهل بیت(ع) و چگونگی جمع میان حقوق فردی، دینی و اجتماعی است. رویکرد امیرالمؤمنین(ع) در تأمین پیش‌نیازهای محیطی و مادی برای بهره‌مندی معنوی در موسم‌ها و مراسم دینی و مذهبی، نه تنها یک تدبیر و ظرافت بلکه از ضوابط و مبانی سیره معصومان(ع) است. با مطالعه سیره شخصی حضرت(ع) در رمضان، می‌توان با وجود اهتمام ایشان به مناسک، آداب و تکالیف الزامی و ارشادی این ماه، دغدغه‌هایی مبتنی بر حفظ سلامتی و بهداشت را دید. یکی از مواردی که می‌توان از آن به عنوان سیره حضرت(ع) در رمضان با رویکرد بهداشت و سلامت یاد کرد، تأکید بر خوردن غذا در سحر و افطار است؛ زیرا در غیر این صورت ممکن بود برخی به دلیل زهد و تقوا و برخی به دلیل بی‌توجهی و سستی، اهتمام چندانی به دو وعده غذایی تأکید شده یعنی افطاری و سحری نداشته باشند. حضرت علی(ع) در حدیثی پس از تأکید بر خوردن غذا در این دو وعده، به لحاظ تبیین ضرورت، خوردن دست‌کم نصف خرما در افطار و جرعه‌ای آب در سحرگاه را لازم می‌داند. حضرت(ع) در روایتی دیگر، درک فضائل و عبادات ماه رمضان را در گرو رعایت سلامت و تأمین نیازهای اساسی بدن معرفی می‌کند و بهره‌مندی از برکات روزه را بسته به خوردن غذا در سحرگاه و شب زنده‌داری را بسته به خواب میانه روز می‌داند. توصیه بر استفاده از برخی مواد غذایی مانند خرما و حلوایی متشکل از روغن و آرد گندم و جو و مسواک زدن پس از خوردن غذا در سحر و پیش از خوردن غذا در افطار از مواردی هستند که بر تأکید امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) بر بهداشت و سلامت در رمضان دلالت دارند. سفارش امام(ع) به مقدم داشتن نماز به هنگام افطار، مگر در زمانی که غذا مهیا و سفره گسترانیده شده، از توصیه‌هایی است که خاستگاه بهداشتی دارد؛ زیرا بو و غذای آماده نه تنها از میزان توجه در نماز می‌کاهد بلکه ممکن است به دلیل ترشح بزاق و مواد هضم‌کننده غذا، آسیب‌هایی را برای بدن به دنبال داشته باشد. در حدیث یاد شده، حضرت(ع) تأخیر کردن در سحری خوردن در زمان متصل به اذان صبح و تسریع در خوردن افطار در زمان متصل به اذان مغرب را سفارش می‌کند. به نظر می‌رسد سیره حضرت(ع) در استفاده از مواد غذایی چون نان جو، نمک و شیر در ماه رمضان دارای ملاحظه‌های بهداشتی است. از این رو می‌توان نوع و کیفیت مواد غذایی را از مواردی دانست که حضرت(ع) در ماه رمضان بدان اهتمام دارد. البته نباید از یاد برد ممکن است نوع، کیفیت و زمان استفاده از موادغذایی و یا دیگر توصیه‌های بهداشتی، با ملاحظه شرایط محیطی و منطقه‌ای حجاز یا کوفه صورت گرفته باشد. از این رو، استخراج اصول و رویکردهای ثابت و متغیر سیره معصومان(ع) در عرصه‌های گوناگون محیطی و در شرایط مختلف زمانی و مکانی، موضوعی است که نیاز به پژوهشی جامع دارد. خضوع، خلوص و خیرخواهی بروز و جهت‌گیری فضائل اخلاقی و عرفانی در جزئی‌ترین رفتار و سلوک شخصی، به عنوان رفتار و سیره متکی به خاستگاه اخلاقی حضرت در رمضان یاد می‌شود. از مصادیق این سیره، سفره غذای حضرت(ع) در موسم رمضان است. سادگی، بی‌پیرایگی، سالم، بهداشتی و حلال بودن فقط ویژگی‌های ظاهری سفره افطار حضرت(ع) بود. امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) چنانچه خود به آن تصریح می‌کند، مراتب کمال و معرفت را حتی در فرصت‌هایی چون خوردن و نوشیدن جست‌وجو می‌کرد. در گزارشی، امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در پاسخ به اظهار شگفتی عدی بن حاتم از سادگی سفره ایشان که متشکل از آب، نان جو و نمک بود، علت ترکیب چنین غذایی را تهذیب و قانع ساختن نفس بیان می‌کند. این نکته را نباید از یاد برد که شاید محروم نگه داشتن خود از نعمت‌های الهی، اصل برتر در سیره اهل بیت(ع) نیست و آنچه در این گونه رفتارها تأکید می‌شود اصل تربیت و خودسازی است. یکی دیگر از توصیه‌های حضرت(ع) تکبر نداشتن و پذیرش دعوت دیگران است که با حدیثی از رسول خدا(ص) به آن تأکید می‌کرد. بدین ترتیب، هر یک از این توصیه‌ها را باید مبتنی بر اصل مهمی در اخلاق و عرفان دانست. رفتار عبادی حضرت(ع) در این ماه حائز اهمیت است؛ چرا که ایشان افزون بر ملاحظه و رعایت تمام وظایف اجتماعی، فردی و خانوادگی، از عبادت و سلوک ویژه این ماه غافل نمی‌ماند. نماز توصیه شده حضرت(ع) برای هر شب از ماه رمضان، از شواهد این اهتمام است. امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) هم با عمل و هم با زبان، دیگران را بر بهره‌مندی از فرصت‌های معنوی این ماه سفارش می‌نمود. آن حضرت(ع) آثار ویژه دعا و استغفار ماه رمضان را دفع بلا و محو و بخشش گناهان بیان می‌کرد. نکته مهم آن است که اولیای الهی بیش از بهره‌مند ساختن خود در این ماه، به فراهم کردن زمینه هدایت و سعادت و دوری از جهل و ضلالت دیگران همت می‌گمارند. در سبک زندگی امیرالمؤمنین(ع) در ماه رمضان، تلاش برای فراهم آوردن زمینه بهره‌مندی دیگران و همراه نمودن آن‌ها امری انکارناپذیر است. به عنوان نمونه، حضرت(ع) به هنگام حرکت برای شرکت در نماز جماعت، پس از خروج، همسایگان و خانه‌های در مسیر را با بانگ «ایها الناس الصلاه الصلاه» از برپایی نماز در مسجد آگاه می‌کرد یا اینکه ایشان با تکیه بر سیره پیامبر(ص) و همکاری همسر گرامی خویش، حضرت فاطمه(س) در ماه رمضان مقدمات شب زنده‌داری فرزندان و اهل خانه را فراهم می‌نمود.
اعتدال و میانه‌روی عبادت، زهد، بخشش، کار، تفکر و هر امری که ممکن است در حالت عادی راه سعادت و کمال دانسته شود، در صورت خروج از مسیر اعتدال و میانه‌روی، ممکن است به گمراهی و ضلالت برسد. این آسیب در موسم‌های مذهبی نه تنها موجب دلزدگی مؤمنان، بلکه در تعارض با فلسفه و حکمت عبادات است. یکی از مواردی که از فراموشی حکمت عبادات و خروج از مسیر اعتدال حکایت می‌کند، پافشاری بر انجام مواردی است که به وسیله خداوند رخصت داده شده است. امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) افرادی را که روزه خود را در سفر افطار می‌کنند، چنین می‌ستاید: برگزیدگان شما کسانی هستند که چون به مسافرت می‌روند، نماز را شکسته به جای می‌آورند و روزه را افطار می‌کنند. در این رویکرد، افرادی که در رمضان روزه خود را به دلیل وجود عذری افطار می‌کنند، نسبت به کسانی که در هر شرایطی روزه می‌گیرند، مقرب‌تر هستند. جامع بودن در رفتار و سلوک معنوی، به معنای در نظر گرفتن همه جنبه‌ها و شرایط کمال و سعادت است. این جامع بودن در جزئی‌ترین رفتارها و کردارهای شخصی و اجتماعی جاری است. برای مثال، در سیره علوی همبستری با همسر در شب اول ماه رمضان، نه تنها امری منافی روح عبادت و بندگی دانسته نشده، بلکه از موارد توصیه شده است.
هدف‌گذاری معنوی در زندگی مادی در سبک زندگی اهل بیت(ع) بهره‌مندی از نعمت‌های دنیوی و لذت‌های مادی، مانعی در تعالی و سعادت معنوی نخواهد بود و با مدیریت و برنامه‌ریزی می‌توان آن‌ها را مقدمه‌ای برای دستیابی به سعادت پایدار آخرت قرار داد. بدین ترتیب، مناسبت‌ها و موسم‌های دینی می‌توانند تعیین کننده مسیر زندگی مادی باشند. در این سبک، اموری چون تشکیل خانواده، انعقاد نطفه و حتی رابطه زناشویی نه تنها تهدید نیست، بلکه فرصتی برای رسیدن به کمال معنوی شناخته می‌شود. با بررسی اجمالی سیره معصومان(ع) و برای نمونه امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در موسم‌ها و مراسم دینی، درمی‌یابیم ایام و مناسک مذهبی به معنای دوری گزیدن از جامعه و زندگی عادی نیست، بلکه به اموری چون دید و بازدید، اطعام، صله ارحام و رسیدن به همسر و فرزندان با دقت و حساسیتی بیشتر از دیگر ایام توجه و توصیه می‌شود. یکی از رفتارهایی که به خوبی مبین این رویکرد است، نکاح و ازدواج در موسم رمضان است. برای مثال، رسول گرامی اسلام(ص) در ماه رمضان پیوندی را که بر اساس آداب و سنن اسلامی با جشن، شادی و اطعام همراه است، برگزار کرد و بنا به نقل برخی از منابع، ازدواج حضرت علی و حضرت فاطمه(س) در ماه رمضان اتفاق افتاده است. بنابراین، موسم رمضان در سیره معصومان(ع) ماه بهره‌مندی، نشاط و ساختن زندگی دنیا بر اساس باورهای معنوی است. تکیه افراط گونه بر جاذبه‌ها و دافعه‌های معنوی و غفلت از تدبیر در زندگی مادی برای بهره‌مندی بهتر از فضائل معنوی موجب می‌شود بستر بروز عُجب در مؤمنان فراهم آید و یا تدبیر زندگی معنوی در تعارض با تدبیر در زندگی مادی معرفی شود.
از این رو می‌توان با به کارگیری تدابیر و رویکردهای مادی، شرایط جسمی، روحی و محیطی مناسبی را برای بهره‌مندی بیشتر از فضائل و برکات معنوی فراهم ساخت. البته باید توجه داشت دوری از اموری که ممکن است زمینه‌ساز محروم ماندن از رشد معنوی شود از رویکردهای اهل بیت(ع) در نظام زندگی مادی است. سبک زندگی امیرالمؤمنین(ع) در رمضان، متأثر از این رویکرد است، زیرا وی روزه‌دار را از اموری منع می‌کند که او را دچار ضعف، سستی جسمی و روحی و یا وسوسه به ترک روزه کند. حضرت(ع) در حدیثی در این باره می‌فرماید: «سه چیز است که روزه‌دار باید از آن دوری گزیند: حمام، حجامت و زن(همسر) زیبا».
نظر شما