آلودگی هوای تهران چیز جدیدی نیست و هر ساله در فصل پاییز و زمستان به ویژه در آذرماه به دلیل تغییر شرایط جوی و پدیده وارونگی هوا، این میزان از آلودگی بسیار ملموس و قابل رویت می‌شود. این‌که تنفس برای بخش زیادی از مردم مشکل شده و یا از نظر فیزیکی دشواری‌های متعددی برای افراد ایجاد می‌شود، جملگی ناشی از بروز یک هوای بسیار آلوده است. آلودگی که تعدادی از کارشناسان آن را ناشی از احتراق و دود ناشی از سوخت‌های فسیلی در خودروها دانسته و بخش دیگر آن را ناشی از وجود نیروگاه‌ها و تعدادی هم آن را ناشی از عدم رعایت قوانین و مقررات جلوگیری از انتشار آلودگی هوا در کارخانجات.

اما آنچه که مساله آلودگی این بار هوای تهران را با دفعات گذشته متفاوت کرده وجود گازی بی‌رنگ و خطرناک به نام «دی‌اکسید گوگرد» است که خطرناک بوده و مشکلات زیادی را برای مردم ایجاد می‌کند. گازی که ناشی از سوخت‌های فسیلی هست اما خودروها نقش زیادی در آن ندارند. چیزی که در سخنان تعدادی از مسئولان و به‌تازگی از نظر علمی هم ثابت شده است.

سهم خودروها در آلودگی هوای پایتخت چقدر است؟

در رابطه خودروهایی که در تهران تردد می‌کنند، می‌توان پنج گروه بندی را مطرح کرد:

۱. خودروهای بنزینی از نوع کاربراتور که این خودروها به طور عام تا اوایل دهه ۸۰ شمسی در داخل هم تولید می‌شدند و برخی از آن‌ها تا سال ۱۳۸۶ نیز در خط تولید قرار داشتند که از این نمونه می‌توان به خودرو «نیسان آبی»(وانت) اشاره کرد؛
۲. خودروهای بنزینی انژکتور که خط تولید آن‌ها از سال ۱۳۸۱ در داخل کشور راه‌اندازی شد و تاکنون نیز ادامه دارد؛
۳. خودروهای دیزلی که سابقه بسیار طولانی دارند و بیشتر مربوط به خودروهای سنگین هستند؛
۴. خودروهای دوگانه‌سوز که در این خودروها علاوه بر سوخت بنزین، گاز طبیعی(CNG) نیز در محفظه موتور محترق شده و انرژی لازم را تولید می‌کند؛
۵. خودروهای هیبریدی که دارای دو موتور بنزینی و الکتریکی با حداقل میزان مصرف سوخت و به‌دنبال آن کمترین میزان آلودگی را دارند.
سوخت گاز طبیعی در برخی از اتوبوس‌های دیزلی شهری هم کاربرد دارد اما به دلیل مصرف بالای این نوع خودروها و حجم بالای مخزن گاز مورد نیاز، در سایر خودروهای دیزلی چندان طرفدار ندارد.

از میان این چند نوع سوخت مورد استفاده در خودروها، خودروهای کاربراتوری و دیزلی به سبب تولید ذرات معلق ناشی از احتراق ناکامل، آلودگی بیشتری دارند. بعد از آن نیز خودروهای بنزینی انژکتوری و سپس خودروهای گازسوز هستند که به ترتیب کمترین آلودگی را دارند.

خودروهای کاربراتوری که بیشتر تا پیش از دهه هشتاد شمسی در ایران به وفور یافت می‌شد، همچنان در حال تردد هستند که برخی از آنان قدمتی نزدیک به ۵۰ سال دارند. خودروهای آلمانی، فرانسوی، آمریکایی و ژاپنی که به دلیل کیفیت بهتر (بدنه، موتور و ...) نسبت به خودروهای جدید ساخت داخل و همچنین قیمت مناسب‌تر برای مصرف‌کنندگان، تعمیرات کم هزینه‌تر و دوام بیشتر همچنان خواهان دارند و به همین میزان مورد استفاده هم قرار دارند. در این که خودروهای انژکتوری خروجی بهتر و آلودگی کمتری دارند شکی نیست، اما یک نکته مهم وجود دارد و آن این‌که خودروهای کاربراتوری یا انژکتوری و یا حتی دیزلی در تولید گاز دی‌اکسید گوگرد هوای تهران تا چه حد نقش دارند؟

آیا با افزایش خودروهای انژکتوری، آلودگی هم بیشتر شده است؟

برای پاسخ به این پرسش نیازی نیست به سراغ میزان آلودگی خودروهای کاربراتوری یا انژکتوری و دیزلی برویم. بهتر آن است که درصد آلودگی خودرو با بررسی آمار و ارقام تعداد روزهای آلوده و سیاست‌های کاهش آلودگی هوا مورد بررسی قرار گیرد.

بررسی اطلاعات مربوط به تعداد روزهای آلوده در ۲۴ سال اخیر نشان می‌دهد بیشترین تعداد روزهای پاک مربوط به سال ۱۳۸۵ است که در این سال ۳۶ روز هوای پاک،۲۵۴ روز هوای قابل قبول، و فقط ۷۵ روز ناسالم برای گروه‌های حساس بوده و هیچ روزی ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک نبوده است.

بدترین سال از نظر شاخص کیفیت هوا نیز مربوط به سال ۱۴۰۱ است که ۱۹۲ روز قابل قبول، ۱۳۲ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۳۴ روز ناسالم، ۲ روز بسیار ناسالم و ۲ روز خطرناک و فقط ۳ روز پاک بوده است. چنین آمار و ارقامی بدین معناست که نیمی از سال هوای این کلانشهر ناسالم و تنها نیمی دیگر قابل قبول بوده است.

در تهران بیش از ۴ میلیون و ۲۱۹ هزار خودرو حضور دارد. به جد می‌توان گفت از این تعداد، بیشتر خودروها با سیستم سوخت‌رسانی انژکتور فعال هستند. اگر به راستی این تعداد خودرو و به خصوص خودروهای کاربراتوری موجب آلودگی هوای تهران با وضعیت کنونی بود، بنابراین بعد از گذشته ۱۰ روز از نخستین روزهای آلودگی در آذرماه ۱۴۰۱ و تعطیلی مدارس و در نتیجه تردد کمتر خودرو در تهران، این شاخص باید به میزان قابل محسوسی کاهش می‌یافت اما اینگونه نشد؛ آن هم در حالی که درسال گذشته بر تعداد روزهای آلوده افزوده‌و شاخص آلودگی نیز هر روز بیشتر شد.

به گفته رئیس مرکز شماره‌گذاری و تعویض پلاک پلیس راهور ناجا، تهران بزرگ حدود ۲ میلیون دستگاه موتورسیکلت، دارد. موتورسیکلت‌های چهار زمانه با حجم سیلندر بیشتر از ۱۵۰ سی‌سی، ۱۶۷ گرم دی‌اکسید کربن به ازای هر کیلومتر طی‌شده و مسافر تولید می‌کنند.

در نظر داشتن این میزان آلودگی با تعداد دو میلیون موتورسیکلت در تهران و میانگین تقریبی مسافت طی‌شده ۱۵ کیلومتر در روز، بدین معناست که هر روز تهران تقریبا ۵ میلیون و ۱۰ هزار کیلوگرم دی‌اکسید کربن فقط از طریق موتورسیکلت‌های موجود در تهران وارد هوا می‌شود نه دی‌اکسید گوگرد.

آلودگی خطرناک شامل چه گازی است و از چه منابعی تولید می‌شود؟

به صورت عرفی، زمانی که هوا به مانند یک مه غلیظ سیاه دیده شود، هوا آلوده است. اما این آلودگی از نظر تخصصی شامل انواع گازهای گلخانه‌ای است که درصد هریک از این گازها بر میزان خطرناک بودن آن اثرگذار است و هوای آلوده فقط تیره و تار نیست. آن‌چه تاکنون در مورد آلودگی هوای تهران مورد تاکید قرار گرفته مربوط به میزان انتشار گازها دی‌اکسید کربن بوده که توسط وسایل نقلیه موتوری مانند موتورسیکلت و خودرو تولید شده است؛ اما زمانی آلودگی در وضعیت خطرناک قرار می‌گیرد که میزان «دی‌اکسید گوگرد» در هوا افزایش یابد.

به گفته «سید محمدمهدی میرزائی قمی» مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، هوای پایتخت در روزهای گذشته، نشان از افزایش قابل توجه غلظت آلاینده دی‌اکسید گوگرد در برخی ایستگاه‌ها به ویژه بین ۲۲ تا ۲۵ آذر ۱۴۰۱ به ویژه در ساعات میانی روز و بسیار فراتر از حد استاندارد داشته است. این آلودگی نیز در ایستگاه‌های واقع در پهنه‌های غربی و جنوبی شهر بیشتر از ایستگاه‌های سایر نقاط شهر بوده است.

همچنین وی اظهار داشته،‌ هیچ‌گاه میانگین شاخص برای کل شهر تهران وارد شرایط آلوده نشده و افزایش غلظت آن در ساعات میانی روز در هفته گذشته، نشان‌دهنده تأثیر منابع غیر ترافیکی در وقوع این رویداد است. از دید وی، تولید این آلاینده به علت استفاده از سوخت‌های پُرگوگرد در منابع ثابت بسیار محتمل است که چنین چیزی در گزارش پژوهشکده محیط‌زیست-مرکز تحقیقات آلودگی هوا هم بخش عمده آلودگی ناشی از دی‌اکسید گوگرد، به دلیل منابع ثابت ترافیکی عنوان شده است.

بررسی نقشه‌های قرارگیری نیروگاه‌ها و مراکز صنعتی آلاینده تهران نیز نشان می‌دهد از ۸ نیروگاه‌ اطراف تهران ۷ مورد در مناطق غربی و جنوب‌غرب تهران مستقر هستند که تهران را متاثر از آلودگی‌های خود می‌کنند.

دی‌اکسید گوگرد تقریباً در همه سوخت‌های فسیلی وجود دارد که در جریان احتراق به صورت دی‌اکسید گوگرد وارد هوا می‌شود. تقریبا همه دی‌اکسید گوگرد انسان ساخت، ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی است اما مقدار گوگرد در سوخت‌ها و فرآورده‌های نفتی با هم تفاوت دارد. نفت کوره یا مازوت بین ۲.۵ تا ۳.۵ درصد و گازوئیل بین نیم تا یک درصد گوگرد دارد اما گوگرد بنزین ناچیز است.

گزارش اخیر روزنامه همشهری که با همکاری شرکت دانش‌بنیان تیزنگر به تصاویر و نقشه‌های یک ماهواره محیط‌زیستی(سنتینل ۵) شناخته ‌شده در جهان دست یافته نشان می‌دهد نقشه آلودگی هوای تهران به شدت از منابع ثابت در بازه زمانی ۱۰روز ۱۸ آذر تا ۲۸ آذر بیشتر ناشی از منابع ثابت آلاینده در مناطق غرب و جنوب استان تهران بوده است.

ادعای مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌ها زمانی صادق می‌شود که «بیژن نامدار زنگنه» وزیر وقت نفت در سال ۱۳۹۹ نیز به طور رسمی استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها را تائید کرد. چنین چیزی به معنای این است که آلودگی شرایط کنونی تهران و خطر عمده آن بیشتر ناشی از دی‌اکسید گوگرد بوده که به دلیل احتراق مازوت ایجاد می‌شود که سوخت اصلی نیروگاه‌های اطراف تهران است.

«فریدون عباسی» عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز که سال گذشته از مصرف روزانه ۳۳ میلیون لیتر مازوت در نیروگاه‌های تولید برق خبر داده بود، به خبرنگار ایرنا گفت: «سوخت مازوت در نیروگاه‌های دورتر از شهرهای بزرگ و آلودگی دی‌اکسید گوگرد ناشی از آن‌ها در فصول سرد وجود داشته و باوجود توان علمی و فنی متخصصان داخلی مبنی بر استفاده از فیلتر برای کاهش گاز دی‌اکسید گوگرد در نیروگاه‌ها، وزارت نیرو اراده‌ای برای فیلتر کردن آن ندارد.»

مصرف مازوت در کارخانه‌های سیمان نیز وجود داشته اما وجود دی‌اکسید گوگرد تهران به این کارخانه‌ها نسبت داده شده، که بلافاصله توسط شرکت سیمان تهران و «علی‌اکبر الوندیان» دبیر انجمن سیمان تکذیب شد. در تهران ۳ کارخانه تولید سیمان وجود دارد که یکی در شهر ری(جنوب)، یکی در جاده خاوران(جنوب شرق) و دیگری در جاده آبعلی(شرق) قرار دارد. با این وجود حتی اگر کارخانه‌های سیمان تهران هم مازوت مصرف کنند، این سوال مطرح است که چرا میزان دی‌اکسید گوگرد در ایستگاه‌های پهنه غربی و جنوبی تهران بیشتر شده؟ در این موضوع با توجه به این‌که جهت بادهای تهران از سمت غرب به شرق است، ادعای مصرف سوخت مازوت توسط سایر منابع ثابت(نیروگاه‌ها) قوت می‌یابد.

هرچند خودروها در میزان آلایندگی هوای تهران تاثیر دارند و نمی‌توان آن را نادیده گرفت اما در مورد آلودگی کنونی هوای تهران آنچه که بسیار بیشتر از سایر منابع آلوده کننده اثر داشته، سوخت مازوت است و نباید مقصر این رویداد را فقط خودروهای بنزینی دانست که کمتر از یک پنجم دی‌اکسید گوگرد موجود در هوای تهران را به خود اختصاص داده است.

تنگ‌شدن راه‌های هوایی تنفس، اسپاسم برونش (Bronchospasm)، سرفه شدید، سوزش چشم و مجاری تنفسی، کاهش کارایی تنفسی و تنگی نفس، کم‌شدن عمق تنفس و در نهایت تشدید عوارض قلبی و عروقی و تنفسی از اثرات بهداشتی منتسب به دی‌اکسید گوگرد به شمار می‌رود که مرگ تعداد زیادی از مردم تهران در سال را رقم می‌زند.

چنانچه مشخص است آلودگی دی‌اکسید گوگرد بسیار خطرناک بوده و نباید با این فرض که فقط خودروها در این زمینه مقصر هستند، تنها راهکار را به تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها اختصاص داد.