هرچند سالهاست که درخواست‌هایی در رابطه با اصلاح ساختار سازمان ملل متحد مطرح می‌شود اما هفتاد و هشتمین مجمع عمومی در حالی هفته گذشته در مقر این سازمان در شهر نیویورک برگزار شد که درخواست‌ها به ویژه برای تغییر در ساختار نهاد مهم شورای امنیت رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفته است. دلایل بسیاری از سوی اعضا برای این مهم مطرح شده است ولی مهمترین دلیل این است که این نهاد در اجرای مأموریت حفظ صلح خود ناکام مانده است و قدرتمندترین نهادِ جهان شمول ثابت کرده است که دیگر قادر به رسیدگی به مشکلات پیچیده و چند وجهی جهان امروز نیست. قسمت جالب داستان نشست اخیر سازمان ملل اعلام حمایت آمریکا و روسیه از اصلاح در ساختار شورای امنیت بود.

جو بایدن در کنار صدراعظم آلمان، رئیس جمهور ترکیه، نخست وزیر ژاپن، آنتونیو گوترش رئیس کنونی سازمان ملل و همچنین دیپلمات‌های ارشد کشورهای برزیل و هند خواستار گسترش تعداد اعضای دائم و غیر دائم شورای امنیت با دعوت از کشورهای در حال توسعه از جمله کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و حوزه کارائیب شده اند.

تا به امروز، تلاش‌ها برای اصلاحات ساختاری در سازمان ملل موفقیت آمیز نبوده است. مهمترین دلیل شکست را باید در عدم تمایل 5 عضو دائم شورای امنیت برای کاهش انحصار قدرتشان و حق وتو جستجو کرد. همه می‌دانند که این کاستی‌ها تنها با تغییر مکانیسم تصمیم گیری شورای امنیت قابل رفع است. کشورهای بیشتری باید در قطعنامه های سازمان ملل در مورد مداخله نظامی و سایر تحریم ها گنجانده شوند و وتوی چنین قطعنامه‌هایی توسط یک کشور واحد نباید مجاز باشد. پیامد شکست هرگونه تلاش اصلاحی تا به امروز اما کاهش اعتبار سازمان ملل متحد به عنوان یک نهاد حافظ صلح بوده است.

شورای امنیت یا «جعبه پاندورا»

اکنون به نظر می رسد آمریکا، روسیه و نیز چین موافق تغییر ساختار شورای امنیت هستند اما آیا این اعلام حمایت‌های شفاهی می‌تواند به تغییر ساختار شورای امنیت بیانجامد؟

دکتر سید داود آقایی کارشناس روابط و حقوق بین الملل در گفتگو با قدس در این باره به قدس گفت: درخواست اصلاح و تغییر سازمان ملل به ویژه شواری امنیت مقوله دیرپایی است و شاید از دهه 80 میلادی و مشخصا بعد از پایان جنگ سرد به عنوان موضوع جدی مطرح بوده است؛ در این رابطه بارها طرح‌های متعددی از سوی مجمع عمومی و شورای امنیت مطرح شده و حتی از سوی برخی دبیرکل‌های سازمان ملل ازجمله «پطروس غالی» دنبال شده است؛ برخی از این طرح‌ها بر لزوم اصلاح ساختار سازمان ملل و به ویژه افزایش اعضای شورای امنیت تاکید کردند و  برخی دیگر خواستار افزایش بدون حق وتو هستند. با یان وجود علی رغم گذشت بیش از 77 سال از ایجاد سازمان ملل متحد فقط در سال 1963 اصلاح کوچکی در ساختار آن صورت گرفت و تعداد اعضای غیردائم از 6 به 10 افزایش پیدا کرد و دیگر شاهد تغییری در ساختار شورای امنیت نبودیم.  امروز ولی برخی کشورها از جمله ژاپن، آلمان ، ایتالیا، سوئد، آرژانتین، برزیل، هند و نیجریه به عنوان کاندیداهای اصلی عضویت احتمالی در شورای امنیت شناخته می‌شوند که در صورت اصلاح ساختار و افزایش اعضای دائم این کشورها در اولویت قرار دارند.

آقایی افزود: آمریکا علی رغم اینکه تاکنون به طور جدی و علنی مخالفتشان را با تغییر ساختار شورای امنیت ابراز نکردند اما به طور ضمنی در این رابطه مانع تراشی می‌کنند تا مانع از اصلاح ساختار شورای امنیت بشوند چراکه برای کشورهایی مثل آمریکا، انگلیس که جزو اعضای دائم شورا امنیت هستند وضعیت شورای امنیت چیزی شبیه «جعبه پاندورا» است به این معنا که پذیرفتن هرگونه اصلاح در ساختار این شورا به معنی باز کردن درب این جعبه خواهد بود و بعد از آن شرایط دیگر قابل کنترل نخواهد بود. بنابراین تاکید این کشورها بر این بوده است که این ساختار حفظ شود و قدرت در انحصار چند کشور محدود بماند.

وی ادامه داد: اینکه گوترش رئیس کنونی سازمان ملل در رابطه با لزوم تغییر ساختار شورای امنیت صحبت می‌کنند به این دلیل است که او هم به این واقعیت رسیده است که نظام بین المللی دچار تغییرات اساسی شده است؛ ساختار اعضای کنونی شورای امنیت یعنی 5 عضو دائم زمانی شکل گرفت که تعداد اعضای سازمان ملل 51 عضو بود اما امروز با اینکه این تعداد نزدیک 4 برابر شده و 193 کشور عضو سازمان ملل هستند هنوز تعداد اعضای دائم همان 5 عضو است.

ژست دیپلماتیک بایدن

آقایی با اشاره به سخنرانی بایدن در این رابطه تاکید کرد: اینکه رئیس جمهور آمریکا در سخنرانی اخیر خود به لزوم تغییر در ساختار شورای امنیت اشاره کرده است به نظر می‌رسد صرفا برای راضی نگه داشتن برخی کشورها و افکار عمومی است؛ بنابراین به نظر نمی‌رسد در بازه زمانی کنونی شاهد تغییر فاحشی در ساختار شورای امنیت باشیم مگر اینکه فشارها از سوی سایر کشورها به حدی افزایش یابد که انحصار قدرت از دست کشورهای مثل آمریکا، انگلیس و فرانسه و .. خارج شود و بر تعداد اعضای دائم با یا بدون حق وتو افزوده است. اما اگر قرار باشد روندی عادی طی شود چنانکه تاکنون بوده و طرح‌های بسیاری ارائه شده اما هیچ کدام سرانجامی در بر نداشته است.

به گفته آقایی طبیعتا روسیه و چین اعضای دائمی شورای امنیت به نحوی علاقه مند خارج شدن انحصار قدرت از دست کشورهای غربی هستند و لازمه این امر آن است که با تاکید بر لزوم تغییر ساختار نظر سایر کشورها را به خود جلب کنند. از سوی دیگر ما با اظهارنظر رئیس جمهور آمریکا در این زمینه مواجه هستیم؛ البته اظهارنظر بایدن به منزله تضمین یا دستور اجرایی در این باره نیست و برای چنین مسئله ای که حفظ هژمونی این کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد نیازمند گرفتن تائید از کنگره آمریکا خواهد بود.

معضلی به نام حق وتو

کارشناس مسائل بین الملل درباره سازو کار قانونی تغییر در ساختار سازمان ملل و مسئله حق وتو نیز گفت: در واقع در چارچوب ماده 108 و 109 منشور سازمان ملل ایجاد هرگونه تغییر در اصلاح ساختار سازمان ملل یا منشور آن سازمان، موکول به آرای 5 عضو دائمی شورای امنیت است یعنی اگر 192 عضو مجمع عمومی با طرح اصلاح ساختار موافق باشند و فقط یکی از اعضای دائم مخالف باشد، این اصلاح صورت نخواهد گرفت. بنابراین برای هرگونه اصلاح در ساختار باید در ابتدا شرایطی مهیا شود که رضایت این 5 عضو تامین شود. درواقع با توجه به شرایط کنونی چنانچه حتی اگر طرحی در این زمینه از سوی برخی کشورها تهیه شود و رای مجمع عمومی را هم کسب کند شاید به افزایش تعداد اعضای دائم شورای امنیت، آن هم بدون داشتن حق وتو محدود بماند و انحصار قدرت و حق وتو همچنان در اختیار 5 کشور باقی خواهد ماند.