در عصری که بشر غرق در مادیات، بیش از هر زمان دیگری تشنه معنویت است، اهل‌بیت(ع) چراغ هدایتی برافروخته‌اند به نام «دعا». در آستانه سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع)، استاد بزرگ مکتب توحید، به یاد می‌آوریم که آن حضرت در روایتی نقل شده در مکارم‌الاخلاق فرمودند: «دعا کنید که هیچ چیز مانند دعا شما را به خدا نزدیک نمی‌کند». این در حالی است که امام رضا(ع) نیز در روایتی نورانی، دعا را سلاح پیامبران معرفی فرمودند.

به مناسبت این دو یاد مبارک، در گفت‌وگویی با دکتر امیر سلمانی‌رحیمی، استاد دانشگاه و پژوهشگر برجسته علوم دینی، به بررسی ابعاد مختلف این «سلاح معنوی» پرداخته‌ایم. از نقش دعا در ایجاد آرامش روانی تا تأثیر آن در مسئولیت‌پذیری اجتماعی و از مناجات‌های عارفانه اهل بیت(ع) تا جایگاه دعا در سیر تکامل اخلاقی.

«عَنِ الرِّضا(ع) أَنَّهُ کانَ یَقُولُ لاَصْحابِهِ: عَلَیْکُمْ بِسِلاحِ الاَنْبِیاءِ، فَقیلَ: وَ ما سِلاحُ الاَنْبِیاءِ؟ قالَ: أَلدُّعاءُ». امام رضا(ع) همیشه به اصحاب خود می‌فرمود: بر شما باد به اسلحه پیامبران؛ گفته شد: اسلحه پیامبران چیست؟ فرمود: دعا.

با توجه به فرمایش امام رضا(ع) درزمینه اهمیت دعا؛ در جهان امروز که بحران‌های معنوی و اضطراب گسترده است، چگونه می‌توان از دعا به عنوان ابزاری کارآمد برای مقابله با چالش‌های فردی و اجتماعی استفاده کرد؟

دعا به معنای خواهش و تقاضا از خدای متعال و ابراز خواسته‌ها و نیازها در شرایط درماندگی است، اما در ادبیات دینی و آموزه‌های حضرت رضا(ع)، این مفهوم گسترده‌تر است. به عبارتی این نام‌گذاری در اصطلاح اهل منطق، از باب تسمیه کل به بعض، یعنی گذاشتن نام یکی از اجزای مجموعه بر همه آن است، چنان‌که در شیرینی‌فروشی افزون بر شیرینی؛ آجیل؛ بستنی و شکلات هم فروخته می‌شود اما بر تابلو آن تنها از شیرینی یاد شده است. مجموعه دعاهای حضرت رضا(ع) و دیگر ائمه(ع) نیز چنین است. مجموعه دعاهای حضرت رضا(ع) و دیگر دعاهایی که از ائمه(ع) به ما رسیده‌اند مانند موسوعه الادعیه و کتب ادعیه مانند مفاتیح‌الجنان فقط محدود به دعا نیستند. دعا مفهوم کلی است و در این کتاب‌ها چند موضوع مورد توجه است و تمام این موارد جزو آموزه‌های امام رضا(ع) است، یا صحیفه سجادیه که محتوایی فراتر از دعاهای معمولی دارد و یا مناجات‌های عارفانه مانند دعای ابوحمزه و دعای عرفه امام حسین(ع). در مناجات، دعاکننده بی اظهار نیازی مادی با خدا سخن می‌گوید و زبان به ستایش او می‌گشاید و خواسته‌هایش عارفانه و فرامادی است. نخستین کار دعا؛ مناجات، گفت‌وگو و ستایش خداست بدون اینکه کمترین نیازی به ما داشته باشد. خدای متعال کمال مطلق است و هر موحدی دوست دارد با این سرچشمه هستی ارتباط برقرار کند و دعا به او آرامش می‌دهد، چرا که «أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب». توجه به این نکته، آن هم در جامعه امروز ما و در سطح جهان که نگرانی‌ها، استرس‌ها و اضطراب‌ها بسیار است، راه‌گشاست. مهم‌ترین رهاورد و دستاورد ارتباط با خداوند، آرامش است که جهان امروز بیش از همیشه نیازمند آن است.

با توجه به حدیث امام رضا(ع) که دعا را سلاح پیامبران می‌دانند، چگونه می‌توان دریافت حقیقت دعا فراتر از درخواست‌های مادی است و شامل مفاهیمی مانند ستایش خدا، توسل به اهل بیت(ع) و تقرب عارفانه به ذات الهی می‌شود؟

سراسر این مناجات‌ها که امام رضا(ع) با خدای متعال داشتند، درخواست و تقاضا نیست بلکه فقط ابراز بندگی است، چرا که بزرگ شمردن خدای متعال و ستایش نیز یکی دیگر از اشکال دعاست. شکل دیگر دعا، صلوات بر پیامبر(ص) و خاندان او است. در صحیفه و منابع بسیاری از مجموعه ادعیه ائمه(ع) آمده است پیامبر(ص) و خاندان پاک او را به بزرگی یاد کرده و حاملان وحی الهی بدانیم و آنان را انس‌هایی برای ارتباط بهتر با خدای متعال بشناسیم و بدانیم با توسل و شناخت آن‌ها به اکمال خواهیم رسید. خواسته‌ها و نیازها بخش کوچکی از چیزی است که در دعا می‌خواهیم. اینکه در روایت، امام رضا(ع) فرموده‌اند دعا سلاح پیامبران است، یعنی پیامبران(ع) همواره با خدا مناجات می‌کردند و او را می‌ستودند. آن‌ها اهل بیت(ع) را برترین بندگان خدا و کمال می‌دانستند و از طریق این بزرگان به درگاه خدا تقرب می‌جستند و با واسطه آنان از خدای متعال چیزی درخواست می‌کردند که این هم یکی دیگر از گونه‌های دعاست. سلاح انبیا یعنی برتر دانستن اهل‌بیت(ع) نسبت به همه پیامبران و نزدیک‌تر دانستن آن‌ها به خداوند. شکل دیگری از دعاها؛ مناجات‌ها و ابراز خواسته‌هایی عارفانه هستند، مانند دعای ابوحمزه ثمالی، دعای عرفه امام حسین(ع) و... که در آن‌ها انسان نیازهایی فراتر از نیازهای مادی در خود می‌بیند. این تقاضاها و خواسته‌های عارفانه؛ تقرب به خدا، راهیابی به علم الهی، در پناه خدای متعال قرار گرفتن و شناختن حقیقت وجود انسان را در پی دارد. با آنان درمی‌یابیم که خواسته‌های وجودی ما بسیار فراتر از نیازهای مادی است و شامل تقرب به خدا، بهره‌مندی از علم الهی و شناخت حقیقت انسان می‌شود. دعا سلاح انبیاست یعنی با طرح این خواسته‌ها می‌توانیم خود را در تراز و سطح انبیای الهی قرار دهیم. نکته مهم دیگر، اعمال ویژه مکان‌ها و زمان‌های ویژه دعاست. بخش ویژه‌ای از مفاتیح‌الجنان شامل اعمال عبادی خاص برای زمان‌ها و مکان‌های معین است، مانند: آداب زیارت امام رضا(ع)، اعمال روز غدیر، نمازهای مستحبی مانند نماز حاجت، نماز جمعه به عنوان عید هفتگی مسلمانان و... این موارد همگی جزئی از مفهوم گسترده دعا در فرهنگ اهل‌بیت(ع) محسوب می‌شوند. این اعمال عبادی نیز سلاح انبیا هستند. آمده است حضرت ابراهیم(ع) و حضرت موسی(ع) مشکلات خود را با نماز حل کرده و سفارش می‌کردند وقتی مشکلی داشتید نماز بخوانید. نمازی به نام نماز حاجت، نماز عید قربان، نماز در زمان‌های خاص و... جزئی از دعاست.

در روایات به شکل پنجمی از دعا نیز اشاره شده است. دعاهایی که اشاره می‌کند حتی بند کفش را نیز باید از خدا خواست. رسول خدا(ص) در روایتی نقل شده در بحارالانوار فرموده است «برای هر حاجتی که دارید حتی اگر بند کفش باشد، دست خواهش به سوی خداوند عزّ و جلّ دراز کنید؛ زیرا تا او آن را آسان نکند آسان برآورده نشود». خداوند متعال منشأ هر خیری است. اگر با معنی گسترده دعا آشنا شده و آن را در این پنج قالب تعریف کنیم متوجه خواهیم شد سلاح انبیا(ع) بسیار متنوع است. وقتی می‌گوییم سلاح، منظور ما فقط مناجات و خواسته‌های عارفانه نیست، بلکه شامل رشد و کمال خود آن‌ها نیز می‌شود.

با توجه به تشبیه دعا به سلاح پیامبران، آیا دعا انسان را به توکل فعالانه و مسئولیت‌پذیری سوق می‌دهد یا او را به انفعال و انتظار محض می‌کشاند؟

نوع دوم دعا که حمد و ستایش خداست، برگرفته از قرآن و تعالیم اهل‌بیت(ع) است. خداوند بارها تأکید کرده «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را. حتی فراتر از آن، ما نخواسته‌ایم اما خدا آن را اجابت کرده است. خداوند بسیاری از نعمت‌هایی که ما حتی یک‌بار از او نخواسته‌ایم و یک بار شکر آن را بجا نیاورده‌ایم به ما داده است و بسیاری از بلایا، مصائب و آسیب‌ها را که از آن‌ها خبر نداریم از ما دفع کرده است و تعجبی نیست، چرا که او رحمان و رحیم است. یا نعمت بزرگ وجود انسان به ما ارزانی شده است. در این کره خاکی، زندگی انسان تا میلیاردها سال نوری منحصر به فرد است. ما لطف این را به وجود انسانی، روح الهی و در نهایت هدایت تعبیر می‌کنیم همه تفضل خداوند بوده است. «ما نبودیم و تقاضامان نبود/ لطف تو ناگفته ما می‌شنود» بنابراین اولاً خواسته‌ای نداشته‌ایم و خدا به ما لطف کرده است. اکنون نیز بر این باور هستیم هر خواسته‌ای به زبان بیاوریم و یا نیاوریم؛ مطمئن هستیم خدای متعال خواسته بندگانش را اجابت کرده است. همان‌طوری که در مثل می‌توان گفت خداوند مانند پدری مهربان است که گاهی اجابت خواسته‌های بندگانش را به زمانی مناسب موکول می‌کند. حتی اگر برخی دعاهای ما با تأخیر اجابت شود اما شک به اجابت آن نداریم. تا جایی که وقتی به زندگی گذشته نگاه می‌کنیم، می‌بینیم تمام چیزهایی که امروز داریم در حقیقت اجابت دعاهای گذشته ماست.

چگونه سلاح دعا می‌تواند انسان را در مسیر تکامل اخلاقی از فروتنی تا مسئولیت‌پذیری هدایت کند؟

مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه دعا، معرفت و شناخت حقیقی خداوند است. قرآن کریم در آیه ۷۷ سوره فرقان، با صراحت می‌فرماید: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً». یعنی اگر دعا نکنید جایگاهی ندارید. این آیه به روشنی بیان می‌کند دعا، تنها وسیله ارتباط و تقرب به خداوند است و بی‌توجهی به آن، انسان را از جایگاه والای انسانی‌اش ساقط می‌کند. اما دعا تنها یک درخواست ساده نیست؛ بلکه ابزاری برای پرورش فضائل اخلاقی مانند فروتنی، امیدواری و مسئولیت‌پذیری است. هنگامی که انسان دست به دعا برمی‌دارد، در حقیقت پنج اصل بنیادین ایمانی را در قلب خود زنده می‌کند. ابتدا اعتراف به وجود خداوند متعال است؛ اولین گام در دعا، باور به خدایی است که شنوا و بیناست. دیگری تسلیم در برابر ربوبیت او است؛ دعاکننده می‌پذیرد تنها خداوند است که تدبیر امور جهان و زندگی او را بر عهده دارد. نکته مهم بعدی، اعتماد به رحمت بی‌کران او است و انسان با دعا، به این حقیقت اذعان می‌کند خداوند مهربان‌تر از آن است که بنده‌اش را ناامید کند. نکته دیگر یقین به توجه دائمی پروردگار است، دعا نشان می‌دهد خداوند همواره به بندگانش توجه دارد، حتی پیش از آنکه آنان زبان به درخواست بگشایند و در نهایت باور به علم بی‌نظیر خداوند است؛ دعاکننده معتقد است خداوند نه‌تنها نیازهای آشکار او، بلکه حتی خواسته‌های پنهان قلبش را نیز می‌داند. این پذیرش‌ها، تنها یک‌سری گزاره‌های ذهنی نیستند، بلکه نشانه‌های بلوغ روحی و ارتباط زنده با خداوند هستند. همان‌گونه که امام رضا(ع) فرمودند، دعا سلاح پیامبران است، چرا که آنان با همین ابزار، هم به مقام قرب الهی رسیدند و هم در برابر دشواری‌های راه، استقامت کردند.

در حقیقت، دعا انسان را از خودبینی به خداپرستی، از یأس به امید و از سستی به مسئولیت‌پذیری سوق می‌دهد. این همان مسیری است که پیامبران و اولیای الهی پیمودند و به مقام‌های والای معنوی نائل شدند. پس دعا نه یک عمل انفعالی، بلکه حرکتی آگاهانه برای تکامل روح و اخلاق است.