در زمینه علوم انسانی نیز همین امر وجود دارد و ما معمولاً از امکانی که این پیشرفتها در اختیارمان میگذارند غافلیم. تفسیر و شرح کتب مقدس نیز یکی از علومی است که پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و دسترسی کمتر مردم به ائمه اطهار(ع) رفته رفته در تاریخ اسلام به وجود آمده است. در دورههای مختلف رویکرد و نگرش به این علم و انواع روشهای تفسیری تغییر کرده است. امروز مروری تاریخی داریم بر مبحث تفسیر و انواع آن، چه در شکلگیری و چه ابزار این علم.
بازگشایی راه شرح کتب مقدس با تفسیر آیات
در قرون پیشین، فقط طبقه دانشمند از حقایق علمی این کتاب آسمانی بهره میبرد، طبقات دیگر مردم فقط به روخوانی بسنده و بیشتر در روخوانی و تجوید قرآن میکوشیدند و کتابهای تفسیری که در آن قرون نوشته میشدند، هدفشان راهنمایی طبقه دانشمند بود و کمتر اتفاق میافتاد که مفسر برای راهنمایی طبقات دیگر درزمینه مفاهیم قرآن، تفسیری بنویسد یا جلسه تفسیر تشکیل دهد. گویا مطلوب برای دانشمندان، تفکر در آیات قرآن و مطلوب طبقات دیگر، روخوانی، تجوید و قرائت و در مرحله بعد، دریافت این معارف از کانال افراد متفکر و اندیشمند بود.
این طرز تفکر، با خود هم آسیبها و هم مزیتهایی داشت. اما با توجه به نص صریح قرآن کریم، روشی مطلوب نبوده و نخواهد بود، زیرا قرآن، عموم مردم را به تفکر در معانی آیات معجزهوارش دعوت میکند و آن را مشعل فروزان، بهترین راهنما و هادی پرهیزکاران خوانده و «تذکره» و وسیله یادآوری قلمداد میکند. همچنین افرادی را که از شنیدن قرآن و تدبر در معانی آن رو میگردانند، به سختترین وجه سرزنش میکند و در سوره مدثر میفرماید: «فَمَا لَهُم عَنِ التَّذکِرَةِ مُعرِضِینَ، کَأَنَّهُم حُمُرٌ مُستَنفِرَةٌ، فَرَّت مِن قَسوَرَةٍ؛ آنان را چه شده که از تذکر و هشدار روی گردانند؟ گویی گورخرانی وحشی و رمیدهاند» و یا در سوره قمر، آیه ۳۲ آمده است: «وَلَقَد یَسَّرنَا القُرآنَ لِلذّکرِ فَهَل مِن مُدَّکِرٍ؛ و ما قرآن را برای وعظ و اندرز بر فهم آسان کردیم، آیا کسی هست که از آن پند گیرد؟» این آیه و نظایر آن بیانگر آن هستند که فهم و استفاده از قرآن مخصوص طبقه مخصوصی نیست. نتیجه اینکه کنار گذاشتن توده مردم از بهرهگیری از آیات قرآن، با متن خود کتاب آسمانی مخالف است.
گواههایی از قرآن برای صحت راه تفسیر
در قرآن کریم آیات بسیار زیادی وجود دارند که ما را به سوی کشف پردههای مختلف از حقایق آیات الهی رهنمون میکنند. به عنوان مثال در سوره نحل آیه ۴۳ آمده است: «قرآن را بر تو فروفرستادیم تا آنچه را بر مردم نازل شده است، بیان کنی تا آنها بیندیشند». این آیه به صورتی چندوجهی بر مقصد ما دلالت میکند و هدف آن در صورتی بر ما روشن میشود که بدانیم در این آیه، خداوند متعال مأموریت پیامبر(ص) را با لفظ «لتبین» بیان میکند و مفاد آن غیر از مفاد «لتقرأ» است. یعنی پیامبر دو مأموریت دارد: نخست، آیات قرآن را بخواند؛ دوم، آیات قرآن را بیان و مقاصد آنها را روشن کند. هدف این آیه و امثال آنها، همه آیات قرآن نیست؛ بلکه آن قسمت از آیات قرآن است که بدون بیان رسول گرامی(ص) یا جانشینان او، اطلاع از مفاد یا تمام خصوصیات آنها امکانپذیر نیست؛ مانند آیات مجمل از آیات احکام یا آیاتی که تبصره و استثنا دارند. با این مثال روشن میشود ما به علم تفسیر برای فهم فحوای قرآن نیاز داریم. هرچند تفسیر انواع مختلفی دارد و از لحاظ روش تفسیر، صرفنظر از صحیح یا خطا بودن تفسیر نیز به چند قسم تقسیم میشود؛ تفسیر کامل (تفسیر اجتهادی) و تفسیر ناقص که شامل این موارد است: تفسیر قرآن به قرآن؛ تفسیر قرآن به عقل؛ تفسیر قرآن به روایات؛ تفسیر قرآن به رأی؛ تفسیر علمی؛ تفسیر موضوعی و تفسیر رمزی. البته باید در نظر داشته باشیم هرکدام از این روشها میتواند معتبر باشد و ما را به مقصود (تبیین مقصود آیات قرآن) برساند و نیز ممکن است خطا و نامعتبر باشد. در علم تفسیر این موارد نقد و بررسی میشوند.
در ادامه به موارد نیاز اولیه و بدیهی در فهم و تفسیر قرآن برای درک بیشتر معنای قرآن کریم اشاره میکنیم.
موارد مورد نیاز برای تفسیر قرآن کریم
توجه به شأن نزولها
قرآن مجید طی 23 سال به دنبال سلسله پرسشها یا رویدادهایی نازل شده است. آگاهی از شأن نزولها روشنی خاصی به مفهوم آیه میبخشد. البته این بدان معنا نیست که بدون شأن نزول نمیتوان به معنای آیه واقف شد و آن را تفسیر کرد.
رجوع به احادیث صحیح
بخشی از آیات قرآن به آیات احکام مربوط است؛ آیاتی که درباره اعمال و افعال مکلفان وارد شده و حکم آنها را بیان میکند. تعداد این نوع آیات در قرآن، کم نیست. بهرهگیری از این نوع آیات، بدون مراجعه به احادیث صحیح اسلامی امکانپذیر نیست؛ زیرا اغلب این آیات، متعلقاتی هستند که قیود آنها در زبان نبی اکرم(ص) و جانشینان معصوم او وارد شده یا عموماتی هستند که مخصص آنها در سنت رسول گرامی(ص) بیان شده و ناگفته پیداست استدلال به اطلاق مطلق یا عموم عام، بدون مراجعه به مقیدها و مخصصها امکان ندارد.
توجه به هماهنگی مجموع آیات قرآن
یکی از شروط مهم صحت تفسیر و اتقان و استواری آن، این است که مفسر هر آیه را از آیات دیگر آن سوره و از آیههای دیگر سورهها و سرانجام از مجموع قرآن جدا نداند و مطمئن باشد مجموع آیات، هدف واحدی یا اهدافی را تعقیب میکنند که همگی در یک هدف گسترده خلاصه میشوند.
رعایت سیاق آیات
توجه به سیاق و به اصطلاح، ماقبل و بعد آیه یکی از مواردی است که نه تنها برای قرآن صادق است، بلکه در فهم و تفسیر سخن هر حکیمی نیز کارکرد دارد. پس باید در تفسیر جملهها و آیههای آن، مجموع آیات قبل و بعد را در نظر گرفت.
آگاهی از آرای مختلف مفسران
مشخص است آگاهی از آرای مفسران اسلامی که عمری روی قرآن کار کردهاند و بحق، استاد فن به شمار میروند، از پایههای تفسیر قرآن است.
پرهیز از هر نوع پیشداوری
بررسی آیات قرآن با موضعگیریهای پیشین، آفت بزرگ تفسیر است. فردی که با عقاید پیشین و اندیشههای از پیش ساخته خود به قرآن نظر کند و هدف این باشد که برای نظریه خود از قرآن دلیلی را بجوید، نمیتواند به مقصود واقعی قرآن کریم دست پیدا کند. انسان باید با کمال بیطرفی و بدون هر نوع عقیده از پیشساخته به قرآن بنگرد تا به مقاصد قرآن دست یابد.
آگاهی از بینشهای فلسفی و علمی
اینکه اندیشمندان با رویکرد علمی یا فلسفی در آیات قرآن کریم عمیق شدهاند دستاوردی برای ما امت اسلامی است که باید از آن استفاده کرد. آرای فلسفی و علمی موجب شکوفایی ذهن و سبب برداشتهای ارزندهای از قرآناند؛ هرچند باید از هر نوع تفسیر به رأی پرهیز کرد و قرآن را به سبب تصحیح عقاید قبلی تفسیر نکرد، در عین حال، آگاهی از اندیشههای فیلسوفان بزرگ اسلام درباره توحید و صفات و افعال خدا و دیگر مسائل مربوط به مبدأ و معاد، همچنین اطلاع از آنچه در جهان دانش درباره طبیعت، ماده و انسان میگذرد، سبب شکوفایی بینش انسان میشود؛ در نتیجه، انسان بهتر میتواند از قرآن بهره بگیرد.
تاریخ صدر اسلام را بدانیم
مقصود از «تاریخ اسلام» رویدادهایی است که پس از بعثت پیامبر(ص) بهویژه پس از هجرت رخ داده و بخشی از آیات قرآن به آنها ناظر است. در این میان، آگاهی از تاریخ «غزوات» و «سریهها» به تفسیر قسمتی از آیات قرآن کمک مؤثری میکند.
خواندن قصص و تاریخ زندگانی پیامبران(ع)
بخش عظیمی از آیات قرآن به تاریخ پیامبران پیشین مربوط است که ما را با پایمردی و نحوه مبارزه آنان با مستکبران و جباران زمان خودشان آشنا میکند.
آگاهی از تاریخ محیط نزول قرآن
قرآن در محیطی نازل شده که زیست روزمره مردم، آداب خاص خودش را داشت و آیات قرآن به مناسبتهایی به شیوه زندگی، رسوم، مناسک و آداب آنها اشاره میکند و در برخی موارد به نقد آنها پرداخته است. برای مفسر لازم است از وضع زندگی عرب پیش از اسلام و معاصر با آن بهگونهای آگاه باشد تا آیات مربوط به این قسمت را به روشنی درک کند.
توجه به آیههای مکی و مدنی
آیات قرآن از نظر زمان نزول به دو بخش تقسیم میشوند: آیاتی که پیش از هجرت و آیاتی که پس از آن نازل شدهاند. قسمت نخست، مکی و قسمت دیگر، مدنی است. این تفاوت مسلماً در فهم آیات تأثیر دارد.
در پایان باید مدنظر داشته باشیم ما چه به عنوان مسلمانی به دور از فحوای علمی دانشمندان علوم اسلامی و چه به عنوان متخصصی در زمینه فهم علوم قرآنی باید به مواردی که در استنباط و فهم ما از کتاب مقدس قرآن و آیات الهی تأثیر میگذارد توجه کنیم، کما اینکه مترجمان و مفسران قرآن کریم راههای رسیدن به فهم را برای ما هموار کردهاند و ما میتوانیم با مراجعه به کتب تفسیری، به درک بهتری از پشتوانه ایمانی خود یعنی قرآن کریم برسیم.
منبع: روش صحیح تفسیر قرآن، نویسنده: جعفر سبحانی تبریزی
نظر شما