امروز در سالروز ولادت امام حسن عسکری(ع) به کاوش در این مهندسی هوشمندانه پرداختهایم. آنچه میخوانید حاصل گفتوگوی ما با حجتالاسلام والمسلمین دکتر عبدالله جعفری، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس مسائل کلامی و تاریخی است.
امامت در محاصره؛ تدبیر در اوج فشار
دکتر جعفری در ابتدا با اشاره به شرایط دوران امامت یازدهمین پیشوای مسلمین جهان میگوید: بر پایه باورهای برگرفته از آیات قرآن و روایات اهلبیت(ع)، حضور همیشگی خلیفهای برگزیده از سوی خداوند در میان مردم برای هدایت آنان، سنتی الهی است. این هدایت الهی در زمان پیامبر اکرم(ص) آشکار بود، اما پس از ایشان، بهسبب انحراف مسیر خلافت، امامت به حاشیه رانده شد. امام حسن عسکری(ع) در حساسترین برهه تاریخ امامت قرار داشتند؛ زمانی که حکومت بیشترین فشار را برای حذف امامت به کار میبرد. آن حضرت در منطقهای نظامی و تحت شدیدترین مراقبتها بودند. شرایط سیاسی و امنیتی بسیار سخت آن دوران نشاندهنده این بود که ادامه امامت به شکل حضور فیزیکی، عملاً غیرممکن است. جامعه شیعه نیازمند گذار تدریجی به مرحلهای بود که بتواند بدون حضور فیزیکی امام، به حیات خود ادامه دهد.
وی به اقداماتی بهمنظور آمادهسازی شیعیان برای ورود به دوران غیبت نیز اشاره کرده و یادآور میشود: امام حسن عسکری(ع) تدبیرهایی برای حفظ شیعیان در دوره قطع دسترسی ظاهری به امام اندیشیدند و آنان را وارد ساختاری اجتماعی کردند تا بتوانند در دوران غیبت به حیات خود ادامه دهند. یکی از مهمترین اقدامات ایشان، پیریزی مقدمات عملی برای ایجاد جامعه شیعی در دل جهان اسلام بود. شیعیان تا آن زمان بهصورت پراکنده زندگی میکردند و تنها عامل حفظ آنان حضور آشکار امام بود؛ اما غیبت امام میتوانست به هضم شیعیان در فرقههای مذهبی رسمی بینجامد.
شبکهسازی هوشمندانه؛ نظام وکالت در اوج کارآمدی
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه میدهد: امام عسکری(ع) نظام وکالت را به اوج کارآمدی رساندند. این نظام شبکهای گسترده از وکلا و نمایندگان امام را در مناطق مختلف ایجاد کرد که وظایف متعددی ازجمله جمعآوری وجوهات شرعی، پاسخگویی به مسائل دینی و ابلاغ پیامهای امام را بر عهده داشتند. از نمایندگان برجسته امام میتوان به ابراهیم بن عبده در نیشابور، احمد بن اسحاق قمی در قم و عثمان بن سعید عمری اشاره کرد که در پوشش روغنفروشی فعالیت میکرد.
دکتر جعفری با اشاره به آمادهسازی فکری شیعیان برای پذیرش مفهوم غیبت توضیح میدهد: امام حسن عسکری(ع) به تبیین مبانی نظری غیبت پرداختند و با استناد به آیات قرآن و روایات پیشین، زمینههای پذیرش این مفهوم را در اذهان شیعیان تقویت کردند. ایشان با یادآوری غیبتهای پیامبران پیشین مانند حضرت موسی(ع)، نشان دادند غیبت امام، امری بیسابقه در تاریخ انبیا نیست. امام عسکری(ع) بهتدریج شیعیان را به مراجعه به راویان حدیث و فقها سوق دادند. روایت مشهور ایشان که فرمودند: «فَأَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَی رُوَاةِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ» پایهگذار مرجعیت علمی فقها در عصر غیبت شد.
هویتبخشی به جامعه شیعی؛ تمایز در عین تقیه
این کارشناس دینی در ادامه توضیح میدهد: امام عسکری(ع) برای نخستین بار دستورهایی صادر کردند که شیعیان را از دیگر مسلمانان متمایز میساخت. در حدیثی معروف، نشانههای مؤمن را پنج چیز برشمرد: نماز ۵۱ رکعت در شبانهروز، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، سجده بر خاک و بلند خواندن «بسمالله الرحمن الرحیم» در نماز. این دستورات سبب شد شیعه هویت مشخصی بیابد.
دکتر جعفری با اشاره به اقدامات آن حضرت برای آماده کردن جامعه شیعه برای مخفی شدن امام از انظار، بیان میکند: امام حسن عسکری(ع) بهمنظور آمادهسازی شیعیان برای دوران غیبت صغری، ارتباط کتبی با بزرگان شیعه برقرار کردند. این شیوه، ذهن آنان را آماده کرد تا بدانند در آینده ارتباط با امام تنها از راه مکاتبه ممکن خواهد بود. اقدام مهم دیگر حضرت، پنهان داشتن فرزندشان امام مهدی(عج) بود. ایشان فرزند خود را از دیدگان عموم پنهان نگه داشتند تا جانش محفوظ بماند، اما او را به برخی از خواص نشان دادند و بر امامتش تصریح کردند. این کار، شیعیان را برای شرایطی که امام از دیدهها پنهان خواهد بود، آماده کرد.
از انتظار منفعل تا کنشگری اجتماعی؛ درسهایی برای امروز
اما در دنیای امروز چگونه میتوان با الهام از سیره امام عسکری(ع) مفهوم انتظار فعال را تقویت کرد؟
وی پاسخ میدهد: در دنیای امروز باید مفهوم انتظار را از حالت منفعل به رویکردی فعال و سازنده بازتعریف کنیم. امام عسکری(ع) با تأکید بر آمادگی همهجانبه شیعیان، نشان دادند انتظار حقیقی، مستلزم تلاش مستمر برای اصلاح خود و جامعه است. باید بصیرت دینی و توانایی تحلیل وقایع را تقویت کنیم. همانطور که امام عسکری(ع) شیعیان را به تفکر عمیق و شناخت دقیق زمانه تشویق میکردند، امروز نیز باید جوانان را با تحلیل درست جریانهای فکری و تشخیص حق از باطل توانمند کرد.
این کارشناس مهدویت اظهار میکند: ترویج الگوی زندگی منتظرانه با تأکید بر عدالتخواهی ضروری است. امام عسکری(ع) با وجود محدودیتهای شدید، همواره به مسئولیت اجتماعی شیعیان تأکید داشتند. امروز باید به جوانان آموخت منتظر واقعی، پیشگام در عدالتخواهی و حمایت از مستضعفان است. در این میان نباید از نقش فقها و حوزههای علمیه و دیگر نهادها غافل شد. حوزههای علمیه باید به تربیت فقیهان جامعنگر و آشنا با مقتضیات زمان بپردازند. امام عسکری(ع) بر ضرورت شناخت زمان و پاسخگویی به نیازهای متغیر جامعه تأکید داشتند. حوزههای علمیه باید فقیهانی تربیت کنند که علاوه بر تسلط بر منابع دینی، با علوم روز و نیازهای نسل جدید آشنا باشند.
دکتر جعفری در پایان تأکید میکند: گسترش اجتهاد پویا و روزآمد ضروری است. همانطور که امام عسکری(ع) زمینهساز فقه پویا بر پایه کتاب و سنت و بهدور از قیاس و بدعتهای دوران خود شدند، امروز نیز حوزههای علمیه باید با تقویت روشهای اجتهادی کارآمد، توانایی استنباط احکام متناسب با شرایط جدید را تقویت کنند. امام حسن عسکری(ع) با درایت و هوشمندی، شیعیان را برای دوران طولانی غیبت امام آماده کردند و میراث گرانبهایی از معارف و ساختارهای سازمانی را برای استمرار تشیع در عصر غیبت به یادگار گذاشتند. امروز وظیفه ماست که با درک عمیق این میراث و بازخوانی آن متناسب با نیازهای زمان، راه آن امام همام را ادامه دهیم و جامعه اسلامی را برای ظهور منجی عالم بشریت آماده کنیم.
محمدهادی ملکی
نظر شما