ابریشمکشی سنتی در ایران به دوره ناصرالدین شاه قاجار باز میگردد؛ زمانی که نخستین کارخانه ابریشمکشی در گیلان راهاندازی شد؛ اما به مرور تربتحیدریه و خراسان رضوی گوی سبقت را از گیلان ربودند و پرچمدار ابریشمکشی در ایران شدند. به گونهای که در حال حاضر شهر بایگ و روستای بسک با تولید ۷۰ درصد ابریشم کشور به عنوان پایتخت ابریشمکشی ایران شناخته میشوند. در حال حاضر ابریشمکشی به دو شیوه صنعتی و سنتی صورت میگیرد و آنچه در این دو منطقه تولید میشود، همان ابریشمکشی سنتی است.
تولیدات ابریشم در کل کشور کاهش یافته است
مدیر یک کارگاه ابریشمکشی درباره وضعیت ابریشمکشی در این دو منطقه میگوید: متأسفانه تولیدات ابریشم در حال حاضر در کل کشور کاهش یافته است. در گذشته حدود هزار و ۲۰۰ کارگاه ابریشمکشی در شهر بایگ تربتحیدریه فعال بود؛ اما اکنون این تعداد به ۲۵۰ کارگاه کاهش یافته است.
حسن رزمگاه به کمبود ماده اولیه پیله در این حوزه اشاره کرده و میافزاید: در دهههای ۸۰ و ۹۰ تولید پیله تقریباً به طور کامل در ایران انجام میشد و بخشی از آن هم از کشورهای خارجی مانند تاجیکستان و ازبکستان تأمین میشد؛ اما الان تنها سالی یک بار میتوانند از کشورهای خارجی پیله را وارد کنند و تولید پیله داخلی نیز به یکپنجم کاهش یافته است.
وی ادامه میدهد: عوامل مؤثر در این کاهش، نبود صرفه اقتصادی، خشکسالیها و کیفیت پایین تخم نوغانی وارداتی است. به عنوان مثال، یک جعبه تخم ابریشم ایرانی حدود ۵۰ کیلو پیله تولید میکرد؛ اما تخمهای وارداتی تنها ۱۶ تا ۱۷ کیلو پیله تولید میکنند. این موضوع سبب شده کشاورزان برای سرمایهگذاری و زحمت بیشتر، انگیزهای نداشته باشند.
مدیر کارگاه ابریشمکشی همچنین با اشاره به خرید پیله توسط کمیته امداد از کشاورزان به عنوان یک موضوع، بیان میکند: کمیته امداد به بهانه حمایت، در شهرستانهای گیلان و مازندران پیله را به قیمت بالاتر از کشاورز خریداری میکند؛ اما کارگاههای سنتی از این حمایت بهرهای نمیبرند؛ چون پیله را به کارخانههای تولید صنعتی میفروشند.
رزمگاه میگوید: حالا که تولید داخلی پیله کم است، باید تخم نوغانی با کیفیت بالا و درجه یک وارد کشور شود. در گذشته از یک جعبه تخمهای نوغان ایرانی، کرهای و ژاپنی با کیفیت ۴۵ کیلو پیله تولید میکردیم؛ اما اکنون این میزان به ۲۰ تا ۱۷ کیلو و تقریباً به یکسوم کاهش یافته و این ضربه بزرگی است که تخم بیکیفیت به تولیدکننده وارد میکند. یکی دیگر از مشکلات این است که در چند سال اخیر، مزایدهها توسط اداره نوغان و صنایع برگزار و معمولاً یک نفر از استان گیلان برنده میشود که اغلب تخمهای درجههای ۳ و ۴ و با کیفیت پایین را از چین وارد میکند.
وی با اشاره به خشکسالیهای اخیر نیز میافزاید: باید توجه داشته باشیم خشکسالیها و کمبود برگ توت نیز بر تولید تأثیر گذاشته است. دوغآباد تربت بیشترین تولید پیله را داشته و الان یک گرم هم پیله ندارد و مردم آنجا به کشت محصولات دیگری مانند پسته و هندوانه روی آوردهاند؛ چون با این قیمت و شرایط، تولید برایشان صرفه ندارد.
مدیر کارگاه ابریشمکشی با بیان اینکه تولید نخ ابریشم نسبت به پنج سال پیش یکسوم شده، تأکید میکند: ابریشمکشی یکی از سختترین شغلهاست که کارگران آن از ساعت ۲ صبح باید در کنار دستگاه ابریشم و آب جوش ۹۰ درجه تا ۲ ظهر کار کنند. امسال که نرخ کارگری بالا رفته، دستمزد به ۳۰۰هزار تومان رسیده؛ اما با این شرایط سخت باز هم عدد پایینی است.
رزمگاه با اشاره به موضوع نبود بیمه سخت و زیانآور برای همه کارگران ابریشمکشی میگوید: تعداد کارگران ابریشمکشی کاهش یافته؛ چون با وضعیت اقتصادی موجود، این کار برایشان بصرفه نیست. الان کسانی که در کار ابریشم ماندهاند، فقط مردان و زنان بالای ۵۰ سال هستند. جوانهای امروز دیگر تمایلی به این کار ندارند؛ کار سخت، بدون بیمه و با مزد خیلی پایین که هیچ تضمینی برای آیندهشان وجود ندارد. بنابراین این شغل را رها میکنند.
وی درباره وضعیت بیمه این افراد اظهار میکند: چند سال پیش برای یک دوره بیمه ابریشمکشی فعال شد و حدود۶۰ تا ۷۰درصد کارگران را بیمه کردند و الان هم اگر یک ساعت دیرتر بیمه خود را پرداخت کنند، دوباره وصل نمیشود. این بیمه هم زیرمجموعه بیمه فرش است وگرنه خود ابریشمکشی بیمه نداشت.
کمبود منابع برای پوشش بیمه ابریشمکشی
رئیس اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ما میگوید: در حال حاضر شرایط بیمهای جدید نداریم و این وضعیت شامل قالیبافان نیز میشود. در مجموع، ۸۱۰ نفر در زمینه ابریشم و قالیبافی در تربتحیدریه بیمه هستند.
تکتم حسینیان ادامه میدهد: مشکل اصلی این است که در حال حاضر بیمهای برای زنجیره فرش در کل کشور وجود ندارد و این نبود پوشش بیمهای به دلیل کمبود منابعی است که در گذشته برای بیمه استفاده میشد. تنها کاری که میتوانیم انجام دهیم، حفظ افرادی است که از قبل بیمه شدهاند و بازرسیهایی را داشته باشیم. در این بازرسیها اگر تشخیص دهیم فردی که بیمه شده، به فعالیتهای واقعی مانند ابریشمکشی یا قالیبافی مشغول نیست، باید او را حذف کرده و فرد دیگری را جایگزین کنیم و این روند طبق قوانین بیمهای انجام میشود.
وی با بیان اینکه باید تغییراتی در قوانین بیمه ایجاد شود، خاطرنشان میکند: منابع فعلی کافی نیستند و ما امیدواریم سال آینده بتوانیم بودجهای برای بیمه تأمین کنیم؛ اما در حال حاضر وضعیت تأمین بودجه مشخص نیست و باید معلوم شود آیا خود اداره کار باید این منابع را تأمین کند یا نهادهای دیگر مانند میراث فرهنگی یا وزارت جهاد کشاورزی.
رئیس اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی با بیان اینکه یکی از دلایل کاهش تولید، خشکسالی در توتستانهاست، میافزاید: برای حل مشکلات تولید داخلی و افزایش کیفیت ابریشمکشی، نیاز به اصلاح نژاد پیلهها داریم و همچنین باید کارگاههای ابریشمکشی را بهروز کنیم تا شرایط بهداشتی و کیفیت تولید بهبود یابد.
توزیع ۱۶ هزار تخم نوغان در سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی
به سراغ متولی تخم نوغان در سه استان خراسان رضوی، جنوبی و شمالی رفتیم که وظیفه تأمین آن را دارد تا درباره وضعیت این ماده اولیه برای ابریشمکشی توضیح دهد. سرپرست اداره توسعه نوغانداری خراسان رضوی در گفتوگو با خبرنگار ما با اشاره به توزیع ۱۶هزار تخم نوغان در سه استان میگوید: امسال حدود ۸۰درصد تخمهای نوغان وارداتی و ۲۰درصد تخم ایرانی برای سه استان توزیع شده است. ما حتی مازاد تولید هم داشتیم و به همه درخواستها پاسخ دادیم.
علیرضا محرابی ادامه میدهد: ما تخم نوغان را در اختیار کارگاههای پرورشدهنده نوغان قرار میدهیم که برخی از این کارگاهها زیر پوشش کمیته امداد هستند. ۹۵درصد هزینه تخم نوغان نیز یارانهای است. برای مثال، ما قیمت هر جعبه تخم را ۴۰هزار تومان حساب کردیم و با تفریخهایی که توسط شرکتهای خصوصی انجام شد، قیمت به ۹۵هزار تومان رسید.
وی درباره کاهش کیفیت این ماده اولیه نیز بیان میکند: تولید محصولات کشاورزی از جمله تخمنوغان، وابسته به بارندگی است. سالهایی که بارندگی خوب باشد، برگها تازه و مرغوباند و تولید افزایش مییابد؛ اما در سالهایی مانند سال جاری که بارندگی کم بوده و گرد و خاک وجود دارد، تولید کاهش مییابد و آسیبهایی به محصولات وارد میشود.
سرپرست اداره توسعه نوغانداری خراسان رضوی به انواع تخم نوغان به عنوان عامل مهم دیگر در حوزه تولید اشاره میکند و میافزاید: دو مورد تخم نوغان داریم؛ هیبرید ایرانی و هیبرید خارجی. هیبریدهای ایرانی معمولاً مصرف بیشتری دارند و تولیدشان نیز بیشتر است. تولیدات ایرانی میتوانند تا ۶۰ کیلو پیله تولید کنند، در حالی که میانگین تولید تخمهای خارجی معمولاً نهایت ۳۵ کیلو است. اگر کسی گفته که تنها ۱۵ کیلو پیله تولید میکند، احتمالاً به دلیل شرایط خاص منطقه یا خشکی پیله باشد. پیله خشک معمولاً حدود ۱۵ کیلو تولید دارد.
محرابی با بیان اینکه نسل جوان تمایل کمتری به کارهای سخت دارد که یکی از دلایل کاهش فعالیت در کارگاههاست، درباره موضوع خرید کمیته امداد از کشاورزان میگوید: کمیته امداد چند سالی است به دلایل خاصی از خراسان رضوی خرید نمیکند ضمن اینکه خودش یک زنجیره تولید دارد و از نوغاندار خودش حمایت میکند و کل خرید پیلهاش که از شهرهای خراسان شمالی، گیلان و مازندران بوده، برای کارخانه خودش است. اگر مازاد داشته باشد، در اختیار سایر ابریشمکشان نیز قرار میدهد. با این حال نیاز به رایزنی وجود دارد تا کمیته امداد به کشاورزان خراسان رضوی نیز توجه کند.
وی با اشاره به جلساتی که با کمیته امداد برگزار شده، میافزاید: توافق شد تا زمانی که قیمتها در بازار متعادل باشد، خرید از این منطقه انجام نشود. خوشبختانه امسال بازار خراسان به خوبی متعادل بود و قیمت پیله تر، کمتر از ۵۰۰ تا ۵۵۰ تومان نبود. این وضعیت به دلیل قول کمیته امداد بود که اعلام کرد به محض کاهش قیمت، خرید خود را آغاز میکند. در نتیجه، قیمت ثابت ماند و از شهرهای شمالی برای خرید اقدام کردند. در واقع حمایت آنها از راه دور بود نه نزدیک.
خطر از بین رفتن ابریشمکشی سنتی
در حالی که ابریشمکشی به عنوان یکی از صنایع سنتی و با ارزش خراسان رضوی شناخته میشود، شرایط کنونی نشان میدهد کاهش تولید پیله، کمبود ماده اولیه، خشکسالی و نبود حمایتهای لازم از سوی نهادهای مربوط، همگی عواملی هستند که تهدیدی جدی برای بقای این رشته محسوب میشوند. به نظر میرسد برای نجات این هنر و صنعت قدیمی، نیاز به حمایتهای مؤثرتر از سوی دولت و سازمانهای مرتبط به ویژه بیمه تأمین اجتماعی وجود دارد. اگر این چالشها برطرف نشوند، ممکن است به زودی شاهد از بین رفتن یکی از میراثهای فرهنگی و اقتصادی کشور باشیم. همچنین به نظر میرسد نهادی مانند کمیته امداد که در جایگاهی حمایتی قرار دارد، یا باید وارد چنین حوزهای نشود، یا اگر وارد شد، این ورود به نفع همه تولیدکنندگان این حوزه باشد.
نظر شما