زیارت در فرهنگ اسلامی و به ویژه در جامعه ایرانی، تنها یک سفر معنوی یا مناسک مذهبی ساده نیست؛ بلکه مفهومی عمیق و چندبعدی است که میتواند بستر تعالی فرد، جامعه و حتی تمدن اسلامی باشد. زیارت در فرهنگ اسلامی و ایرانی فراتر از یک رویداد مذهبی ساده و به مثابه یک ظرفیت عظیم اجتماعی، اقتصادی و تمدنی نگریسته میشود که میتواند مسیر تعالی یک ملت را هموار کند. با وجود این جایگاه رفیع، شهرهای زیارتی ایران همچنان با چالشهای ساختاری و اجرایی فراوانی در زمینه مدیریت یکپارچه، اقتصاد معنوی و فرهنگ میزبانی روبهرو هستند. در ادامه، گفتوگوی طوس با جاوید کیانی، معاون شهردار و رئیس سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد را درباره زیارت و مسائل آن در شهرهای زیارتی میخوانید.
معاون شهردار و رئیس سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد با اشاره به جایگاه بیبدیل زیارت در فرهنگ اسلامی ایرانی میگوید: زیارت در نگاه نخست، سفری معنوی و فردی به نظر میرسد؛ اما وقتی در عمق این مفهوم تأمل میکنیم، درمییابیم زیارت میتواند مسیری برای تعالی یک ملت و خیزش یک تمدن باشد. این گوهر ناب بیش از این در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، شهری و... ظرفیت داشته و دارد و از جایگاه واقعی خود دور مانده است.
کیانی با استناد به یافتههای میز کمیت و کیفیت زیارت و شبکه مسائل شهرهای زیارتی احصا شده در دومین رویداد ملی سقاخانه، مدیریت یکپارچه هماهنگ و هدفمند در این عرصه را ضروری دانسته و میافزاید: بهرهبرداری مطلوب از سرمایه معنوی و ارزشمند زیارت، نیازمند نگرش و برنامهریزی راهبردی و مدیریت همهجانبه و هماهنگ و فرایندهای مختلفی است که در این زمینه فعال و در حال خدمترسانی به زائران هستند.
وی با اشاره به نقش شهرداریها در پذیرایی از خیل عظیم مشتاقان زیارت حرمهای مطهر ائمه اطهار(ع) و امامزادگان(س) در ایران ادامه میدهد: این مسئله افزون بر اینکه فرصتی بینظیر و مغتنم برای رشد و توسعه یکپارچه این شهرها ایجاد کرده، خود نیز شبکه مسائلی را دارد که نیازمند تشکیل اتاق فکرهایی است که افزون بر عملیکردن میزبانی شایسته از زائران، به بهرهمندی بیشتر از این ظرفیت عظیم در سبک زندگی و ارتقای هویت فرهنگی و معنوی مردم عزیزمان نیز کمک کند. به همین منظور دبیرخانه شهرهای زیارتی ایران اسلامی با هدف توسعه، تعمیق، تسهیل و ترویج امر زیارت و فرهنگ آن با محوریت مشهد مقدس و عضویت سایر شهرهای زیارتی از قبیل قم، شیراز، کاشان و طبس در راستای وظایف و مأموریتهای شهرداریها و با رعایت کامل قوانین و مقررات حاکم بر این دستگاهها و همچنین منطبق با اهداف کلان و برنامههای کارگروه ملی زیارت تشکیل شده و فعالیت خود را آغاز کرده است.
رئیس سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد میگوید: وقتی از چشمانداز معنوی صحبت میکنیم، در واقع داریم از هویتی حرف میزنیم که باید در تمام ارکان یک شهر زیارتی جریان داشته باشد؛ از مدیریت شهری و خدمات تا معماری، تبلیغات و حتی رفتار اجتماعی مردم. چشمانداز معنوی به این معناست که شهر فقط محل رفت و آمد زائر نباشد؛ بلکه خودش هم الهامبخش باشد؛ شهری که هر کوچه و تابلو آن یادآور آرامش، ادب و کرامت باشد و مردمش با فرهنگ میزبانی نفس بکشند و ما در دبیرخانه شهرهای زیارتی دقیقاً همین را دنبال میکنیم؛ یعنی نهادینه کردن مفهوم زیارت محوری در مدیریت شهری تا معنویت از حرم مطهر به متن شهر گسترش پیدا کند.
سوغاتیهایی مانند نبات، سوهان و گز نمیتوانند نمایانگر مفهوم زیارت باشند
کیانی با اشاره به مسائل و دغدغههای شهرهای عضو دبیرخانه شهرهای زیارتی که منجر به طراحی رویداد سقاخانه ۱ و ۲ شد، بیان میکند: در رویداد نخست با تمرکز بر خدمات به زائران و مسائل مرتبط با خدمترسانی، ایدهها و طرحها دریافت و در رویداد دوم، بیشتر به موضوع تعمیق زیارت و مسائل مربوط به آن پرداخته شد.
وی با اشاره به اقتصاد سوغات زیارت به عنوان نخستین دغدغهها و مسائل مطرح شده، میافزاید: سوغات زیارت شامل سوغاتیهایی هستند که نمادهای مرتبط با مفهوم زیارت را نمایان کنند که در شهرهای زیارتی کمتر دیده میشود. هرچند مشهد در این زمینه پیشرو است؛ اما سوغاتیهایی مانند نبات، سوهان و گز نمیتوانند نمایانگر مفهوم زیارت باشند.
رئیس سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد همچنین به چگونگی توسعه بازارهای سوغات زیارت اشاره کرده و میگوید: این بازارها باید به ترویج و فراگیر شدن فرهنگ زیارت و در عین حال به بهبود وضعیت اقتصادی این حوزه کمک کنند. برندسازی سوغات زیارت نیز از دیگر موضوعات مهم است. هرچند کارهایی در این زمینه انجام شده؛ اما ضعفهایی وجود دارد. برندسازی در این حوزه باید به عنوان مثال مشابه برند حلال باشد.
هزینههای بالای اسکان یکی از چالشهای شهرهای زیارتی بزرگ است
کیانی به مسئله اقتصاد تفریحات زیارت نیز به عنوان یک مسئله دیگر در حوزه زیارت اشاره کرده و میافزاید: ما به دنبال ایدهها و راهکارهایی برای تفریحات مکمل زیارت هستیم که میتواند شامل فعالیتهایی در حرمهای مطهر و محدوده و مناطق اطراف آنها باشد. مدلهای تأمین مالی تفریحات زیارتی نیز در بخش اقتصاد زیارت مورد توجه قرار میگیرد که سرمایهگذار در این حوزه تحت چه مدل و طرحی جذب و به کار گرفته شود؛ چون به طور حتم با حوزههای دیگر جذب سرمایهگذار در زمینه گردشگری و تفریحی متفاوت است.
وی ضمن اشاره به موضوع اسکان و افزایش مشارکت مردمی در حوزه زیارت نیز به عنوان یک مسئله دیگر اظهار میکند: هزینههای بالای اسکان، یکی از چالشهای شهرهای زیارتی بزرگ است و زائران در این شهرها بیشتر به دنبال گزینههای ارزانقیمت هستند. همچنین اعتماد میان زائر و میزبان از دغدغههای مهم شهرهای زیارتی به ویژه در اطراف حرم مطهر است؛ چون برداشت زائر در چنین مکانهایی ممکن است این باشد که میزبان فقط با نگاه کسب درآمد، سود و مسائل اقتصادی به دنبال ایجاد شرایط اسکان برای زائر است.
به گفته معاون فرهنگی شهردار مشهد، ناهنجاریهای اجتماعی احتمالی در محدوده شهرهای زیارتی، تقدسبخشی به غذای رایگان مردمی و ساماندهی نذورات مردمی و مدل برپایی موکبها و خدمات فرهنگی ارائه شده توسط تشکلها یا افراد برای زائران در روزهای مناسبتی یا غیر از آن، از دیگر مسائل مطرح شده در حوزه شبکه مسائل زیارت است.
کیانی با بیان اینکه توجه به حمل و نقل زائران نیز جایگاه ویژهای در نگاه مدیریت شهری دارد، میافزاید: به طور حتم در این زمینه هدف ما حمل و نقل درونشهری است که تسهیل تردد به حرم مطهر و مدیریت پارکینگها و ترافیک هسته مرکزی شهر که همان مناطق اطراف حرم مطهر است، نیاز به طرحها و برنامهریزیهای کلان دارد.
وی به مسئله حکمرانی زیارت اشاره کرده و میگوید: حمایت دولت از شهرهای زیارتی که تا چه میزان کمک کند و به شهرهای زیارتی یارانه بدهد و از طرفی ایجاد عدالت در برخورداری زائران از خدمات زیارت که به چه صورت این عدالت برقرار شود، از مسائلی است که باید به آن توجه کرد.
معاون فرهنگی شهردار مشهد با تأکید بر ضرورت معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی در شهرهای زیارتی و وجود نمادها و المانهایی که نشاندهنده ویژگیهای یک شهر زیارتی باشد، ادامه میدهد: مشهد در این زمینه پیشرو است؛ المانهای فراوانی در حوزه زیارت و امام رضا(ع) از قدیم وجود داشته که از طرف سایر شهرهای زیارتی نیز درخواست شده که در اختیارشان قرار بگیرد تا آنها هم این المانها را در شهرهای خود توسعه دهند.
کیانی درباره راهکارهای راهبردی برای تبدیل شهرهای زیارتی به محور تحول فرهنگی و معنوی جهان اسلام، یادآور میشود: شهرهایی مثل مشهد، قم، شیراز و حتی طبس ظرفیت فوقالعادهای دارند. این شهرها نه فقط مقصد زیارت؛ بلکه کانون اندیشه و معنویت در جهان اسلام هستند. برای رسیدن به چنین جایگاهی چند راهبرد اصلی وجود دارد؛ نخستین مسئله ایجاد شبکه همپیوند برای شهرهای زیارتی در سطح ملی و حتی بینالمللی است تا شهرهایی مثل مشهد، قم، کربلا و نجف بتوانند تبادل تجربه و ایده کنند. دومین راهکار، دیپلماسی زیارت است. زیارت فقط رویداد مذهبی نیست؛ بلکه بستری برای گفتوگوی فرهنگی میان ملتهاست. سوم اقتصاد معنوی زیارت یعنی بهرهگیری از ظرفیت زیارت برای اشتغال تولید و رونق فرهنگی؛ اما بدون آسیب به حرمت معنوی آن.
شهر زیارتی در تراز تمدن اسلامی شهری است که کالبد و معنایش با هم هماهنگ هستند
وی همچنین از برنامهریزیها برای توسعه تعاملات بینالمللی خبر داده و میافزاید: در حال برنامهریزی برای انعقاد تفاهمنامه همکاری میان شهرهای زیارتی ایران و شهرهای زیارتی جهان اسلام هستیم تا یک گفتوگوی جهانی میان شهرهای زیارتی شکل بگیرد. اگر این مهم در برنامهریزیها لحاظ شود، جنس خدمات ارائه شده در این شهرها نیز ماهیت معنوی بیشتری پیدا خواهد کرد.
معاون شهردار مشهد در پاسخ به این پرسش که برای داشتن شهرهایی در تراز تمدن اسلامی چه اقدامهایی لازم است، با بیان اینکه شهر زیارتی در تراز تمدن اسلامی، شهری است که ظاهر و باطن، کالبد و معنایش با هم هماهنگ باشند، میگوید: ابتدا باید شاخصهای شهر زیارتی تمدنی تعریف شوند که شامل شاخصهایی برای نظم، پاکیزگی، کرامت زائر، فضای سبز معنوی، زیبایی معماری و رفتار اجتماعی هستند. در مرحله بعد، برقراری پیوند میان دانشگاه، حوزه و مدیریت شهری ضروری است تا تصمیمگیریها مبنای علمی و فرهنگی داشته باشند.
کیانی با بیان اینکه آموزش شهروندان و میزبانان در این راستا بسیار مهم است، میافزاید: در دبیرخانه شهرهای زیارتی، یک محور ویژه به نام «آموزش فرهنگ میزبانی» تعریف شده که هدفش ارتقای سطح تعامل مردم با زائر و ایجاد حس افتخار در میزبانی است؛ چرا که توسعه زیارتی بدون مشارکت مردم ممکن نیست.
زبان مشترک، تثبیت هویت فرهنگی
وی همچنین زبان مشترک میان مدیران حوزه زیارت و شهری را به معنای همفکری و همدلی در هدف دانسته و تصریح میکند: وقتی شهرداریها، آستانهای مقدس، دانشگاهها و نهادهای فرهنگی از یک گفتمان واحد تبعیت کنند، تصمیمها همافزا شده و اثرگذاری بیشتری خواهند داشت که نتیجه این همافزایی، تثبیت هویت فرهنگی شهر و جاری شدن زیارت از محدوده حرم مطهر به متن زندگی شهری است.
او اظهار میکند: این دقیقاً هدف دبیرخانه است؛ ایجاد گفتمان مشترک میان مدیران حوزه زیارت و شهر تا هر شهر زیارتی یک صدا و یک مأموریت واحد داشته باشد و بتوان با همافزایی میان نهادهای متولی و تأثیرگذار و مشارکت مردم به نتایج بهتر دست پیدا کرد.
نظر شما