مسلماً برای همه ما پیش آمده که در موقعیت‌های دشواری باشیم که حس کنیم به ما ظلم شده است یا حس کنیم ممکن است در حال لغزش و ظلم به دیگری باشیم. یکی از معروف‌ترین دعاهای صحیفه سجادیه که بسیاری از بزرگان به خواندن آن در موقعیت‌هایی که مورد ظلم واقع شدیم یا در خطر تهاجم یک دشمن هستیم توصیه کرده‌اند، دعای چهاردهم صحیفه سجادیه است که ما آن را با نام دعای نصر می‌شناسیم. این مناجات یکی از نیایش‌هایی است که امام زین‌العابدین(ع) آن را برای طلب یاری الهی و درخواست ممد و پیروزی از خداوند در برابر دشمنان و باقی ماندن در مسیر حق برای ما به یادگار گذاشته‌اند. در ادامه مروری داریم بر این دعای کارا و کارگشا.

بیشتر بدانیم

در آغاز برای درک بهتر این دعا باید به آنچه در مورد ظلم در متون دینی آمده است نیز نظر کنیم. در قرآن کریم درباره ظلم و ظالم در ذیل این موارد آیه‌های زیادی آمده است. مواردی درباره قبح ظلم و نفرت الهی از ظلم که در آیه ۱۰۱ سوره هود «و ما به آنان ستم نکردیم، بلکه آنان به خودشان ستم کردند...» آمده است و یا در آیه ۱۵۲ سوره انعام «... و هر گاه سخن گویید، عدالت بورزید، هر چند بر زیان خویشاوند باشد» که درباره دستور قسط و پرهیز از ظلم است. با توجه به تمام آیات قرآن و داده‌های روایی و حدیثی اهل لغت ظلم را به ستم، خوردن حق مردم، کار ضدعدالت و چیزی را در غیر محل خود قرار دادن معنا کرده‌اند.
حضرت باقر(ع) فرمودند: «ظلم سه نوع است: ظلمی که خداوند می‌بخشد، ظلمی که نمی‌بخشد و ستمی که مکافاتش را در دنیا و آخرت وانمی‌گذارد. اما ستمی که نمی‌بخشد شرک است، اما ظلمی که می‌بخشد گناهی است که مؤمن بین خود و خدا دارد و اما ستمی که وانمی‌گذارد کلیه حقوقی است که مردم به یکدیگر دارند و در موارد آن حقوق ظلم شده». (بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۱۱)

خداوند از حال ستمدیده باخبر است

امام سجاد(ع) در آغاز این دعا خداوند را توصیف می‌کنند، سپس وضعیت مردم مظلوم را توضیح می‌دهند: «ای آن که گفته‌ها و خبرهای شاکیان از ظلم و ستم ستمکاران از دید حضرتش پنهان نیست، ای آن که در سرگذشت‌های مظلومان از گواهی‌های گواهان و شهادت شاهدان بی‌نیاز است و ای آن که یاری و کمک او به ستمدیدگان نزدیک و مدد و نصرتش از ستمگران دور است. ای خدای من تو آگاهی آنچه از ستم و ظلم از فلان پسر فلان به من رسیده، ستمی که از آن نهی کرده‌ای و از هتک حرمتی که به شدت از آن منع کرده‌ای. خداوندا ستم او؛ طغیان و سرکشی در نعمت تو است که به او ارزانی داشته‌ای و از بی‌باکی و نترسیدن از کیفر و عذاب قیامت و انتقام و غضب تو است که از آن غفلت ورزیده».
امام(ع) بیان می‌کنند وضع مظلوم و فریاد و زاری و استغاثه‌اش از حضرت او پنهان نیست. زیرا بهترین گواه و شاهد بر اعمال بندگان خداست. یاری حضرت حق به مظلوم نزدیک و از ستمکار دور است. وجود مقدس خداوند متعال تمام بندگانش را از ظلم و ستم منع کرده و آنان را از هتک نسبت به دیگران بازداشته است. ظلم و ستم کفر نعمت خدا و نتیجه طغیان و سرکشی در نعمت است. انسان باید در هر لحظه متوجه ارتباط خود با خدای عالم باشد که هیچ امری در هستی از خدا پنهان نیست. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه ۸۵ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «به نهان‌ها آگاه است و از اندیشه‌ها باخبر است، به هر چیزی احاطه دارد و بر هر چیزی غالب است و بر همه چیز تواناست».

از ستم‌کاری دوری کنید

فراز «اللَّهُمَّ فَکَمَا کَرَّهْتَ إِلَیَّ أَنْ أُظْلَمَ فَقِنِی مِنْ أَنْ أَظْلِمَ» از دعای چهاردهم، با تمام لطایف و دقت، اصل مهم عدالت‌خواهی و پرهیز از ستم را به ما آموزش می‌دهد. این فراز از دعا، نه تنها بیانگر تنفر از ظلم، بلکه درخواست برای حفظ از ارتکاب ظلم است و نشان‌دهنده آگاهی از تأثیر مخرب ظلم بر روح و روان انسان است .در این فراز امام سجاد(ع) از خداوند متعال می‌خواهند همان ‌طور که ظلم را برای ایشان ناخوشایند جلوه داده‌اند، از ستم ورزیدن به دیگران نیز ایشان را حفظ فرمایند. این درخواست از خداوند نشان‌دهنده این است که تنفر از ظلم باید به یک احساس درونی و عمیق تبدیل شود که مانع انسان از ارتکاب ظلم شود. عبارت «فَقِنِی مِنْ أَنْ أَظْلِمَ» (من را از اینکه بر دیگران ستم ورزم حفظ فرما) نشان‌دهنده یک درخواست پویا و مستمر به منظور جلوگیری از گناه است. این درخواست نشان می‌دهد انسان باید همواره مراقب نفس خود باشد و از ارتکاب اعمالی که به دیگران آسیب می‌رساند، خودداری کند.

خداوند ظلم را نادیده نمی‌گیرد

در این نیایش امام سجاد(ع) با فرستادن صلوات، بیش از ۲۰ خواسته مهم را از خداوند متعال بیان می‌کنند و به ما راه درخواست و محتوای درخواست از خداوند را آموزش می‌دهند. از جمله اینکه: «خدایا! با قدرتت تیغ تیز دشمن را کند کن. آن‌ها را به کارهای دیگر مشغول کن تا از ظلم دست بردارند. ما را یاری کن تا اقداماتمان مؤثر واقع شود. خدایا! خودت انتقام ما را از آن‌ها بگیر، چون ما توانش را نداریم».
در خصوص یاری مظلوم توسط خداوند و برخورد با ظالم چنین می‌خوانیم: «در روایت‌های متعدد آمده است که خدا قسم خورده هیچ وقت من از ظلم ظالم نمی‌گذرم. یعنی آن حق را ولو شده یا در دنیا یا در موقع مردن، یا عالم برزخ، یا در آخرت بازخواهد گرفت. یعنی حق به صاحب حق می‌رسد. این باور به انسان خیلی آرامش می‌دهد. یعنی اگر مال ما را خوردند، اگر آبروی ما را بردند، اگر حقی از ما ضایع شد... حالا در دنیا هم به آن نرسیم در آخرت می‌رسیم. در روایات آمده است در آخرین منبری که پیامبر عظیم الشأن(ص) برای نماز آمدند و منبر رفتند، فرمودند: «خدای عزوجل می‌فرماید: به عزت و جلالم سوگند که از ظالم در دنیا و آخرت انتقام می‌گیرم و از کسی هم که مظلومی را ببیند و بتواند یاری‌اش کند و نکند بی‌گمان انتقام می‌گیرم». (کنزالعمال، ج۳، ص ۵۰۵، ح ۷۶۴۱) خیلی گناهان است که خدا سریع‌الرضا است. بعضی ظلم‌ها هست که خدا سریع می‌گذرد. به خودمان ظلم کردیم یا حق خدا را خدای نکرده در بعضی موارد غیر از شرک، خدا سریع می‌گذرد. ولی همان خدایی که ده‌ها جا سریع می‌گذرد، قسم خورده به ذات خودش و به عزت و جلال خودش که من از ظلم ظالم نمی‌گذرم. آیات و روایات ظلم واقعاً تکان‌دهنده است». (سخنرانی‌ مکتوب‌ کارشناسان‌ برنامه‌ سمت‌ خدا؛ حجت‌الاسلام والمسلمین فرحزاد)

مظلوم بودن، توجیهی برای تعدی نیست

در پایان خوب است بدانیم نگاه عمیق و روشنگر امام تنها به ظلم و ظالم توجه ندارد که به مظلوم و واکنش در برابر ظلم نیز معطوف است. در بخش زیبایی از دعا، امام از خدا می‌خواهند که ما حتی در اوج خشم و مظلومیت، شبیه ظالمان نشویم: خدایا! نگذار مثل دشمنان ظالم، ما هم کارهای وحشیانه انجام دهیم. این ادب دعاست، حتی در سخت‌ترین شرایط هم به اخلاق اسلامی پایبند می‌مانیم.

منابع:
توازن عدل و نفی ستم: طلب الهی برای پرهیز از ظلم به دیگران؛ نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
سیری در صحیفه سجادیه، شرح دعای چهاردهم (ظلم) زیرمجموعه: سخنرانی‌ مکتوب‌ کارشناسان‌ برنامه‌ سمت‌ خدا؛ حجت‌الاسلام والمسلمین فرحزاد
دانشنامه اسلامی، دعای چهاردهم صحیفه سجادیه شرح‌ها و ترجمه‌ها، شیخ انصاریان